وبلاگ

مؤلفه های تأثیر گذار در سیاست خارجی دو کشور ایران و ترکیه طی حکومت حزب عدالت و توسعه در ترکیه را می توان موارد زیر مشاهده نمود.

۳-۴-۲- روابط اقتصادی ، حمل و نقل میان ایران و ترکیه

رابطه اقتصادی و تجاری ایران و ترکیه طی سالهای قبل از ظهور دولت عدالت و توسعه در ترکیه دارای نوساناتی بود که نقطه عطف در بهبود روابط اقتصادی دو کشور را میتوان قرارداد بزرگ صدور گاز ایران به ترکیه در زمان دولت
نجم الدین اربکان دانست.
از سال ۲۰۰۲ و با روی کار آمدن دولت عدالت و توسعه در ترکیه که راهبرد بهبود شاخصهای اقتصادی را در سرلوحه کار خود قرار داده بود، رابطه تجاری و اقتصادی ایران و ترکیه روندی صعودی به خود گرفت.
یکی از نشانه های بارز بهبود روابط اقتصادی ایران و ترکیه را میتوان در اولویت مباحث اقتصادی و تجاری در دیدارهای سران و مسئولین دو کشور و نیز نشستهای اقتصادی دو کشور مشاهده کرد، به نحوی که از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۸ شمسی، بالغ بر پانزده نشست یا اجلاس دو جانبه اقتصادی میان دو کشور برگزار شده است.
روابط اقتصادی ایران و ترکیه از ابعاد مختلفی برخوردار است. زیرساختهای روابط اقتصادی و تجاری ایران و ترکیه بر پایههایی مانند گردشگری، گاز و انرژی، ارتباطات، پیمانکاری و ساخت مسکن ، ترانزیت و حمل و نقل جاده ای ، امور بانکی و … استوار شده است.

۳-۴-۳- تأثیر گردشگری در روابط ایران و ترکیه

در زمینه گردشگری طی سالهای بعد از حاکمیت حزب عدالت و توسعه در ترکیه و به خصوص از سال ۲۰۰۵ به بعد، روابط گردشگری و توریسم میان دو کشور به اوج خود رسید. رابطه توریسم میان ایران و ترکیه، همیشه به نفع ترکیه و اقتصاد آن بوده است، به این صورت که تعداد گردشگران ایرانی که به ترکیه سفر میکنند بیشتر و بلکه چندین برابر گردشگران ترکیهای است که به ایران سفر میکنند.
تعداد گردشگران ایرانی که در سال ۲۰۰۵ به ترکیه سفر کرده اند بالغ بر نهصد و هفتاد و پنج هزار نفر بوده اند که بر اساس آمار اعلامی و در مقایسه با سال ۲۰۰۴، از رشدی ۱۵۲ درصدی برخوردار بوده است، آنهم در شرایط شیوع آنفولانزای مرغی[۹۶] در ترکیه! (خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) ۱ اردیبهشت ۱۳۸۵).
روند رو به رشد ورود گردشگران ایرانی به ترکیه طی سال های بعد نیز ادامه داشته است، به نحوی که در سال ۱۳۸۷ و بر اساس آمار وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه، ایران  ششمین منبع و مبدأ توریسم ترکیه و بزرگترین منبع توریسم این کشور در خارج از اتحادیه اروپا و روسیه بوده است. بر اساس آمار منتشره، در هفت ماهه اول سال ۲۰۰۸ بیش از ششصد و چهل هزار ایرانی از ترکیه دیدن کرده اند که چهار درصد گردشگران خارجی ترکیه را تشکیل دادهاند (سایت خبری فرارو ۲۴ شهریور ۱۳۸۷). در ادامه ی گسترش روابط سیاسی و اقتصادی میان ایران و ترکیه بود که در سایه برادریهای سیاسی مسئولین دولتی دو کشور و نیز جاذبههای توریستی ترکیه، در هشت ماه ابتدایی سال ۲۰۱۰، بیش از یک میلیون و سیصد هزار گردشگر ایرانی به ترکیه سفر کرده و موجب شکوفایی بیشتر صنعت توریسم این کشور شدهاند (خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) ۱۵ مهر ۱۳۸۹).
گردشگران ایرانی طی سال ۲۰۱۱ نیز به ترکیه سفر کرده و این کشور همچنان مقصد اول ایرانیان برای مسافرت های خارجی بوده است تا آنجایی که تعداد گردشگران ایرانی در این سالها حتی به یک میلیون و هشتصد هزار نفر هم رسیده بود، اما در سال ۲۰۱۲ به علت کاهش نرخ ریال در برابر دلار، تعداد این گردشگران نیز کاهش یافته است.
آنچه در روابط گردشگری ایران و ترکیه قابل مشاهده می باشد، رونق و گستردگی روابط گردشگری طی یک دهه اخیر و به خصوص بعد از تثبیت دولت اسلامگرای عدالت و توسعه در ترکیه بوده است. گردشگران ایرانی فارغ از نوسانات و تنش های سیاسی و … میان دو کشور، ترکیه را برای مسافرت های خارجی خود در اولویت داشتهاند.
با گسترش جنگ داخلی در سوریه، افزایش نرخ دلار در ایران و سردی روابط دو کشور، از تعداد گردشگران ایرانی در ترکیه نیز کاسته شده است.

۳-۴-۴- نقش گاز و انرژی در روابط ایران و ترکیه

یکی مهمترین مباحث و روابط میان دو کشور ایران و ترکیه طی دو دهه اخیر را میتوان بحث انرژی و به خصوص صادرات گاز ایران از مسیر ترکیه به اروپا و فروش گاز به ترکیه دانست.
ترکیه که در مسیر ایران به اروپا قرار دارد و پل ارتباطی جغرافیایی میان ایران و اروپا محسوب میگردد، از دو محور بر بحث گاز ایران تأثیرگذار بوده است.
یکم – صادرات گاز ایران به اروپا، اتحادیه اروپا که نزدیک به بسیت درصد کل انرژی جهان را مصرف میکند، سهم بالایی از انرژی مصرفی خود را که حدود بیست و پنج درصد آن میباشد را به گاز طبیعی اختصاص داده است. با توجه به اینکه بخش عمدهای از گاز مصرفی اتحادیه اروپا، توسط کشورهای خارج از اتحادیه و عمدتاً توسط روسیه، نروژ و الجزایر تأمین میشود، این اتحادیه به شدت به دنبال تأمین گاز طبیعی مورد نیاز کشورهای اروپایی می باشد.
ایران با در اختیار داشتن بیش از هفده درصد ذخایر گاز جهان، یکی از بهترین گزینه های تأمین گاز اتحادیه اروپا می باشد. در زمینه صادرات گاز ایران به اروپا، مسیر ترکیه یکی از بهترین و کم هزینه ترین راه های صدور گاز به اروپا است.
ایران طی سالهای اخیر سعی داشته است تا با لابی و رایزنی سیاسی و اقتصادی بتواند در خط لوله صادرات گاز به اتحادیه اروپا معروف به خط لوله”نابوکو”[۹۷]، شرکت کرده و بخشی از گاز مورد نیاز این خط لوله را تأمین سازد. اما با دخالت و تهدید امریکا، ایران از این پروژه کنار گذاشته شد. در حالی که ترکیه از مشارکت ایران در این پروژه حمایت میکرد تا از این طریق بتواند با خرید گاز ایران و سپس صادرات این گاز از سوی ترکیه به اروپا، علاوه بر کسب درآمد، به تسلط بر جریان انرژی اروپا نیز دست یابد جمهوری ترکیه ۱۳۸۶، ۳۱۳).
دوم – صادرات و فروش گاز ایران به ترکیه ، ترکیه به دلیل نبود منابع گازی مورد نیاز خود در داخل کشور، به خرید و واردات گاز از دیگر کشورها محتاج است که ایران به عنوان بهترین و نزدیک ترین منبع تأمین گاز در همسایگی ترکیه قرار دارد، هر چند ترکیه خط لوله روسیه را نیز برای خرید گاز فعال کرده است.
مهمترین توافق و قرارداد اقتصادی میان دو کشور به فروش بیست و پنج ساله ی گاز ایران به ترکیه مربوط میگردد که در سال ۱۹۹۶ (۲۰ مرداد ۱۳۷۵ شمسی) در جریان سفر نجمالدین اربکان به ایران، منعقد گردید.
سرانجام بعد از چندین سال عملیات اجرایی و ساخت خط لوله، صادرات گاز ایران از طریق خط لوله به ترکیه در دسامبر ۲۰۰۱ ( بهمن ۱۳۸۰)، آغاز گردید که ظرفیت این خط لوله ده میلیارد متر مکعب گاز در سال بود، اما در اواسط سال ۲۰۰۲ جریان صدور گاز به صورت موقت متوقف شده و بعد از مدتی دوباره برقرار گردید.
رابطه گازی ایران و ترکیه طی سالهای اخیر، با نوسانات بیشماری روبرو بوده است. تنش و اختلاف بر سر قیمت گاز، میزان گاز صادراتی در زمستان و تابستان، کیفیت گاز و … بوده که این اختلافات معمولاً از سوی ترکیه مطرح شده و ترکیه حتی خواهان ارجاع اختلاف بر سر قیمت گاز به داوری بین المللی شده است. به گزارش خبرگزاری رویتر[۹۸]، دولت ترکیه سال گذشته میلادی اعلام کرده بود پس از این که رجب طیب اردوغان نتوانست تهران را متقاعد کند تا قیمت ها را کاهش دهد، این کشور[ترکیه] به داوری بین المللی چشم دوخته است (خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) ۱۴ اسفند ۱۳۸۳). این اختلافات در تمامی سالهای بعد از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه، ادامه داشته است. در سال ۱۳۸۲، وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه اعلام کرد، ترکیه قصد دارد توافق بیست و پنج ساله ی خرید گاز طبیعی از ایران را مجدداً مورد بررسی قرار دهد (خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) ۳ آبان ۱۳۸۲).
با وجود تمام اختلافات بر سر قیمت و یا کیفت گاز ارسالی از ایران به ترکیه، اهمیت گاز ایران برای ترکیه چه در بعد مصرف داخلی و چه در بعد صادرات به اروپا در راستای ایجاد وابستگی اروپا به ترکیه، برای ترکیه از آنچنان ارزشی برخوردار بوده است که حتی نخست وزیر این کشور در مقابل درخواستهای امریکا برای لغو موافقتنامههای انرژی و خرید گاز با ایران، میگوید که {ما بخشی از نفت خود را از خارج وارد میکنیم و تلاش داریم هزینه واردات انرژی خود را پایین بیاوریم}.  به گفته نخست وزیر ترکیه، { بالاخره آمریکا در این زمینه ترکیه را درک خواهد کرد} ( خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) ۲۷ تیر ۱۳۸۶).
این اختلافات گازی ایران و ترکیه تا پایان سال ۲۰۱۲ نیز ادامه داشته است و انفجارهای سالیانه و متعدد خط لوله در خاک ترکیه و قطع و وصل مجدد گاز، به افزایش تنشها می انجامید. این امر موجب شد تا مسئولین ترکیه در سال ۲۰۱۰ نیز خواهان تغییر بهای گاز شوند، وزیر انرژی ترکیه می گوید که آنکارا، از ایران خواسته است بهای گاز طبیعی که به ترکیه می فروشد را کاهش دهد اما هنوز جوابی دریافت نکرده است، او افزود {به نظر می رسد مجبوریم نزد داوری برویم} (خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) ۲۷ دی ۱۳۹۰).
همین وزیر انرژی ترکیه (تانر ییلدیز[۹۹]) در سال ۲۰۱۲ نیز بر اختلاف دو کشور بر سر قیمت گاز تأکید میکند، قیمت گاز صادراتی ایران به ترکیه بسیار بالاتر از قیمت بازار است و آنکارا قصد دارد پس از ۱۶ مارس ۲۰۱۳ این موضوع را در دیوان بین المللی داوری[۱۰۰] مطرح کند (خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) ۲۵ شهریور ۱۳۹۱).

۳-۴-۵- تأثیر قراردادهای ارتباطات و مخابرات بر روابط دو کشور

دو کشور در زمینه ارتباطات، قراردادهای مختلفی داشته اند که معروف ترین آنها قرارداد شرکت”ترک سل[۱۰۱]“بود که میبایست به عنوان اولین اُپراتور بخش خصوصی تلفن همراه، در ایران فعالیت نماید. اما با مخالفت نهادهای امنیتی و نظامی کشور با واگذاری ارتباطات کشور به شرکتهای خارجی که مشکوک به اسرائیلی بودن هم بودند، قرارداد مذکور، بهمن ماه ۱۳۸۳ در مجلس شورای اسلامی نیز مورد بررسی قرار گرفته و سهم طرف خارجی در قرارداد به زیر پنجاه درصد کاهش یافت.
اما در ادامه بر اثر قاطعیت ایران در عدم واگذاری امنیت ارتباطات کشور به بیگانگان، به جای ترک سل، کنسرسیومی ایرانی با نام ایرانسل در ایران تأسیس شده و به عنوان اپراتور تلفن همراه در ایران فعالیت نمود.
این موضوع مورد اعتراض ترکیه به ایران گردید و تا مدتها یکی از مباحث تنشزای روابط دو کشور بود.

۳-۴-۶- نقش پیمانکاری و فرودگاه تهران بر روابط دو کشور

یکی از دیگر مباحث تنشزا در روابط اقتصادی دو کشور، موضوع بهره برداری از فرودگاه تازه تأسیس امام خمینی تهران بود که قرارداد این فرودگاه نیز به یک شرکت ترکیه ای با نام”تاو”واگذار شده بود.
درست در روز بهرهبرداری این فرودگاه، نیروهای نظامی و امنیتی ایران از افتتاح فرودگاه ممانعت به عمل آورده و فعالیت شرکت تاو[۱۰۲] در زمینه ی کنترل فرودگاه در ایران را مغایر با مصالح و منافع کشور دانستند.
ماجرای شرکت تاو نیز در اردیبهشت سال ۱۳۸۳ آغاز شده و به بحثی داغ در روابط دو کشور تبدیل گردید. این بحث تا آنجا مهم شد که رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه در دیداری با سفیر ایران در ترکیه، به این موضوع پرداختند.
اختلافات بر سر دو قرارداد اقتصادی ترک سل و تاو که به دخالت مجلس شورای اسلامی و نهادهای امنیتی ایران منجر گردید، موجب شد تا حجتالاسلام سیدمحمد خاتمی رئیس جمهور وقت ایران در اعتراض به مصوبات مجلس ایران در مورد این قراردادها، سفر از پیش برنامه ریزی شده خود در هفتم مهر ماه ۱۳۸۳ را لغو نماید. تبعات لغو قراردادهای مذکور تا سالها بر روابط دو کشور سایه افکنده بود ( خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) ۵ مهر ۱۳۸۳).

۳-۴-۷- ترانزیت، حمل و نقل جادهای میان دو کشور

طی سالهای گذشته بخش مهمی از واردات ایران به خصوص در بخش تجهیزات صنعتی از کشورهای اروپایی بوده است، این امر موجب شده بود تا ترکیه به عنوان یک پل میان اروپا و ایران عمل کرده، بنادر و جادههای این کشور به مسیر ترانزیتی برای واردات و صادرات ایران تبدیل شوند. در زمان جنگ ایران و عراق نیز مسیر ترانزیتی ترکیه از اهمیت بالایی برای واردات کالا به ایران برخوردار بود.
علیرغم وجود توافق نامههای مختلف برای بهبود روابط در زمینه ترانزیت، در بخش حمل و نقل جادهای میان دو کشور حتی در طی همین دو سال اخیر نیز مشکلاتی بروز کرده و تنش هایی در این زمینه وجود داشته و مرزهای دو کشور برای مدتی بسته شده اند.

۳-۴-۸- روابط مالی و بانکی ایران و ترکیه

روابط بانکی و مبادلات مالی میان ایران و ترکیه طی پنج سال گذشته و به خصوص بعد از آغاز تحریمهای بانکی و مالی امریکا و اتحادیه اروپا بر علیه ایران طی چند سال اخیر از اهمیت و جایگاه بالایی در روابط دو کشور برخوردار بوده است.
تحریم بانکی و مالی امریکا و غرب بر علیه ایران که بخش مهمی از تحریمهای غرب بر علیه برنامه هستهای ایران بوده است، موجب شد تا ایران در زمینه صادرات نفت و گاز و سپس دریافت درآمد حاصل از این صادرات با مشکل مواجه شود، بنابراین ترکیه در راستای روابط دوستانه میان دو کشور و البته بر اساس سود خوبی که از راه تسهیل مبادلات بانکی به دست می آورد، به بانک های خود و به خصوص”هالک بانک[۱۰۳] “مجوز مبادله مالی و بانکی با ایران را داده و این بانک، رابط پولی و ارزی ایران با برخی خریداران نفت ایران محسوب میگردد.
ترکیه در پاسخ به درخواست امریکا مبنی بر توقف فعالیت هایش با بانک های ایرانی، معتقد است که آنکارا نمی تواند به سادگی فعالیت هایش با بانک ملت ایران را متوقف کند.  روزنامه ی ترکیش دیلی[۱۰۴] در گزارشی به نقل از یک دیپلمات ترک نوشت {درخواست آمریکا در خصوص بازبینی فعالیت های بانک ملت ایران در ترکیه با سردی آنکارا مواجه شد، بانک ملت ایران در لیست تحریم شده از سوی سازمان ملل قرار ندارد و ترکیه از قطعنامه های سازمان ملل تبعیت می کند نه از تصمیمات کنگره و یا رییس جمهور آمریکا!} (خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) ۱۲ بهمن ۱۳۸۶).
مبادلات بانکی ایران و ترکیه طی یکی، دو سال اخیر از محکمترین و کم تنشترین روابط میان دو کشور بوده که البته باید تبادل و خرید طلا از ترکیه توسط ایران را به این مبادلات بانکی و مالی اضافه کرد.
شکوفایی این مبادلات بانکی، مالی و طلا میان دو کشور از تحریم نفت و امور بانکی ایران توسط امریکا و اتحادیه اروپا نشئت گرفته است، این مبادلات برای هر دو کشور راهگشا و پر منفعت بوده است به صورتی که رشد صادرات طلای ترکیه به ایران در سال ۲۰۱۲ بالغ بر هشتصد درصد بوده است (خبرگزاری فارس ۱۶ دی ۱۳۹۱).
با وجود روابط کم تنش و نسبتاً متعادل دو کشور در زمینه اقتصاد و تجارت که بر پایه سود و منفعت اقتصادی دو کشور و به خصوص ترکیه استوار است، آمار رو به رشد روابط اقتصادی دو کشور طی سال های اخیر نشان میدهد که حجم تجارت بین دو کشور که در سال ۲۰۰۰، در حدود یک میلیارد دلار بود، در سال ۲۰۰۸ به حدود ده میلیارد دلار رسیده و در سال ۲۰۱۱ به شانزده میلیارد دلار بالغ شده که در سال ۲۰۱۲ به حدود بیست و یک میلیارد دلار رسیده است (خبرگزاری فارس ۱ بهمن ۱۳۹۱).
دورنمای توسعه روابط اقتصادی دو کشور چنان میباشد که بر اساس توافقات و گفتگوهای مسئولین دو کشور و به خصوص نخست وزیر ترکیه رجب طیب اردوغان، قرار است حجم تجارت و مبادلات اقتصادی میان ایران و ترکیه در سال ۲۰۱۵ به سی میلیارد دلار برسد، امری که در وضعیت کنونی روابط دو کشور عجیب است (خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا) ۹ فروردین ۱۳۹۱).
تمامی این روابط رو به رشد و پر منفعت اقتصادی که به خاطر سهم بیشتر صادرات ترکیه به ایران، بیشترین سود آن برای ترکیه است، در حالی صورت میگیرد که تنها کشوری که مردم آن حق خرید املاک و مستغلات در خاک ترکیه را ندارند، ایران می باشد! (سازمان توسعه تجارت ایران ۱۳۸۸، ۷۸).

۳-۴-۹- روابط اجتماعی و فرهنگی ایران و دولت حزب عدالت و توسعه

روابط ایران و ترکیه در ابعاد فرهنگی و اجتماعی در طی یک دهه اخیر که حزب عدالت و توسعه در ترکیه سکان دولت را در دست داشته است، دارای یک روند بدون تنش در هشت سال اول بود، اما طی دو سال آخر آن یعنی از سال ۲۰۱۰ به بعد دارای تنش و نوسان شدیدی بوده است.
روابط اجتماعی و فرهنگی دو کشور بر سابقه ی تاریخی چند صد ساله میان دو کشور استوار بوده است. سابقه تاریخی فرهنگی و اجتماعی مشترکی که ریشه در آداب و سنن مردم فلات ایران و امپراتوری ایران طی قرنها قبل داشته است.
نزدیکی فرهنگی و اجتماعی مردم دو کشور و حس برادری و هم زیستی مسالمتآمیز مردم دو کشور، موجب گردید تا مردم و مسئولین ایران از پیروزی حزب عدالت و توسعه در ترکیه در سال ۲۰۰۲، بسیار خوشحال شده و این رویداد را به عنوان نقطه عطفی در بهبود روابط ایران و ترکیه قلمداد نمایند.