وبلاگ

بیت بالا نمونه ای از تمثیل است که با تعریف دکتر مرتضایی مطابقت دارد اما واقعیت این است که بین تمثیل و تشبیه مرکب تفاوت هایی وجود دارد که این دو قالب بیان را از هم جدا می سازد. « ۱- در تشبیه مرکب حتماً ادات تشبیه (مذکور یا محذوف) بکار می رود ولی در تمثیل خبری از ادات تشبیه نیست.
۲- طرف دوم تشبیه مرکب، مشبهٌ به است ولی در تمثیل، طرف دوم در حکم مثالی است برای طرف نخست.
۳- در تشبیه مرکب رابطه ی بین طرفین «مانندگی» است ولی در تمثیل طرف دوم برای اثبات موضوعی و مطلبی در طرف نخست آورده می شود.
۴- تمثیل برخلاف تشبیه مرکب، یک نوع استدلال ادبی است.» (یاسینی، ۱۳۸۳: ۶۱)
کاربرد تمثیل و اسلوب معادله در سبک هندی چنان زیاد است که به عنوان یکی از مهمترین خصیصه های این سبک محسوب کرده اند. و «نظیری نیشابوری با روی آوردن به «تمثیل و اسلوب معادله» شکل اصلی تصویر سازی های خود را رقم می زد در جریان شکل گیری تمثیل و اسلوب معادله بی شک، نظیری نیشابوری اولین شاعری است که با بسامد کاربرد بسیار بالا آن را یکی از مهمترین عناصر بیانی شعر خود قرار داده است، یعنی تمثیل را باید یکی از مهمترین شاخصه های سبک شعر نظیری نیشابوری دانست.» (حسن پورآلاشتی، ۱۳۸۴: ۷۲)
همانطور که ملاحظه شد ما تمثیل و اسلوب معادله را با هم ذکر کرده ایم اما به هیچ وجه این به معنای یکی بودن آنها نیست «هر چند اساس هر دو مبتنی بر ادعایی کردن و برای اثبات مدعا دلایل شاعرانه پیش کشیدن؛ یا به تعبیر دیگر، شاعر در یک مصراع موضوع و مفهومی ذهنی را عنوان می کند و در مصراع دیگر با ذکر مثالی حسی از طبیعت، اشیاء، امور مربوط به زندگی و … قرینه ای برای آن می آورد. اما با این تفاوت که در اسلوب معادله دو مصراع کاملاً از لحاظ نحوی مستقل اند و هیچ حرف ربط یا شرط یا چیز دیگری آنها را حتی معنیاً به هم مرتبط نمی کند.» (همان: ۷۳)
نظیری نیشابوری بیشتر از هر چیزی به تمثیل و اسلوب معادله توجه داشته است و همین «توجه فراوان نظیری نیشابوری به تمثیل و اسلوب معادله موجب شده است که شعرش از جریان تجرید و انتزاع که در عصر او در غزل فارسی گسترش یافته بود به دور ماند؛ اگرچه یک سوی تصاویر شعر او را معمولاً امری ذهنی می سازد اما حضور طبیعت و انسان در سوی دیگر آن، موجب حیات و پویایی تصاویر و نیز عینیت آن شده است مانند نمونه های زیر:

تمثیلی که در ابیات بالا بکار رفته است عناصر آنها برگرفته از امور مربوط به زندگی آدم هاست، از ۳۴۰ مورد تمثیل و اسلوب معادله ای که در غزلیات نظیری نیشابوری بکار رفته است ۱۹۰ مورد آن تمثیل است که ۵۵ درصد را به خود اختصاص داده است. نمونه هایی از تمثیل در غزلیات نظیری نیشابوری: