وبلاگ

روش شناسی در اجرای یک پژوهش از اهمیت ویژه ای برخوردار است. انتخاب روش تحقیق در ارتباط تنگاتنگ با موضوع و ماهیت پژوهش قرار دارد. به نظر می رسد که در این پژوهش با توجه به پرسش تحقیق و پیش بینی های نظری، نمی توان با اتکا به یک روش به نتایج مورد نظر دست یافت. بر این اساس، هم اکنون با توجه به رویکردهای متفاوت و گاه متباینی که در مبانی نظری تحقیقات اجتماعی وجود دارد تلاش می شود تا تحقیق به بخش های مختلف تقسیم شده و در هر گام از بخشی از آن استفاده می شود.

۳-۱- روش شناسی

در این پژوهش برای نیل به اهداف تحقیق، از مدل زیر استفاده می شود.

1. مرحله مطالعات کیفی: که در خلال آن سعی می شود تا به درون فهمی و درک مناسب و درست از زندگی جاری و روزمره زنان که متناسب با آن میزان مهریه و احساس قدرت زن شکل می گیرد، دست یابیم.
2. مرحله دوم یا استفاده از روش پیمایش برای نیل به شناختی کلی، درخصوص طیف های مورد بررسی و به منظور کمی کردن قابل استفاده خواهد بود.

در هر مرحله از تحقیق با توجه به اهداف آن فاز و امکاناتی که آن روش در اختیار محقق قرار می دهد، تلاش شد تا از ملاک ها و شاخص های مناسب استفاده شده و تکنیک های خاص آن روش به کار برده شود. در این رابطه به نکات ذیل توجه شد:
– در بخش کیفی، به فهم ذهنی و درون بینی و بازشناسی احساس قدرت زنان و میزان مهریه با گفتگو با زنان در دوره های مختلف زندگی توجه شد.
در بخش کیفی محقق در صدد برآمد تا نشانه های آشکارکننده کیفیت های زندگی را جمع آوری نموده و واقعیت های چندگانه مربوط به میزان مهریه و احساس قدرت زندگی روزمره مشارکت کنندگان استنتاج نماید.

بی تردید مطالعات زمانی صورت علمی پیدا می کند که طی آن روش های به کار برده، مناسب داده های مورد بررسی باشد. در این پژوهش نیز با توجه به ماهیت موضوع، روشی که ابزارهای مناسبی را برای کسب داده های واقعی و نتایج دقیق تر فراهم می کند، روش ترکیبی است. چرا که برای دستیابی به اطلاعاتی درست و منطبق بر واقعیت زندگی زنان، نیاز به برقراری ارتباط عمیق تر و صمیمانه تری با آن ها بود و این امر تحقق نمی یافت مگر با بهره گیری از تکنیک هایی که ما را به درک و فهم برداشت و تلقی زنان از خود و زندگی آن ها نزدیک تر سازد. همچنین برای توصیف ویژگی های نمونه مورد نظر و آگاهی از گستردگی این مفاهیم و برداشت ها در بین طیف بیشتر و متنوع تری از جامعه آماری با بهره گیری از تکنیک های روش کمی آن را از منظر تیپ های تعریف شده زنان بررسی خواهیم کرد. بدین ترتیب پرسشنامه و مصاحبه های نیمه ساخت یافته ابزارهای گردآوری داده های این پژوهش در دو بخش کمی و کیفی خواهد بود(علیرضانژاد،۱۳۸۳: Creswell, 1994, p 393, 76 ).

۳-۲- بخش کیفی

در بخش کیفی، پژوهش گر تلاش می کند برای پرداختن به مسایل زنان و تجربه ی متفاوت آن ها، تکنیک های و شیوه های متفاوت جمع آوری اطلاعات را برای کشف جنبه های بیان نشده و پنهان تجربه ی زنان در زندگی روزمره به کارگیرد، به همین منظور و برای دستیابی به این هدف از مصاحبه به منزله ابزار خاص گردآوری این نوع داده ها بهره بردیم. استفاده از مصاحبه های نیمه ساختاریافته و یا فاقد ساختار و عمیق، به زنان اجازه می دهد تا باورها، رفتارها و خاطرات و طرز تلقی های خود را نسبت به موضوع موردنظر پژوهش آن گونه که تمایل دارند، بیان کنند. در بخش کیفی نمونه های به صورت گلوله برفی یعنی از طرف فرد مصاحبه شونده معرفی می شود.

۳-۲-۱- ابزار گردآوری اطلاعات در بخش کیفی

در روش کیفی چند تکنیک شناخته شده برای گردآوری اطلاعات وجود دارد، که مصاحبه، مشاهده و بررسی اسناد و تکنیک های دیگری مانند مصاحبه روایی، تاریخچه زندگی، حرکت اندام، و… نیز بکار می رود. ابزار گردآوری اطلاعات این بخش از پژوهش، مصاحبه خواهد بود، البته یادداشت های مصاحبه کننده در حین گفتگو و نیز واکنش های فیزیکی احتمالی افراد در حین مصاحبه به مجموعه داده های ما افزوده خواهد شد.
در انجام مصاحبه ها به رعایت نکات زیر، برای ایجاد جو مناسب برای به جریان درآوردن اطلاعات، توجه شد:

1. پیش از شروع جریان مصاحبه توضیحات لازم در خصوص پژوهش به پاسخگو ارائه و به پرسش های وی پاسخ داده شود، اما به نحوی که فرضیه یا سوگیری خاصی را در ذهن پاسخگو پرورش ندهد.
2. پیش از شروع مصاحبه و در هنگام گفتگوی اولیه برای جلب موافقت پاسخگو برای مصاحبه، در مورد ضبط مصاحبه از وی کسب اجازه شود اما در هنگام مصاحبه، مجددا در این خصوص اجازه گرفته می شد تا اعتماد و اطمینان پاسخگو، هر چه بیشتر جلب شود.
3. در توضیحات مقدماتی، حتما به اهمیت هر مصاحبه در روند تحقیق اشاره کافی شده و نقشی که اطلاعات صحیح حاصل از هر مصاحبه می توانست در فرایند پژوهش بازی نماید، روشن شود. لازم به ذکر است که در همین مرحله، از پاسخگو خواسته می شد که در صورتی که به هر دلیل نمی تواند در مورد پرسشی اطلاعات صحیح ارائه نماید، از پاسخ گفتن به آن خودداری نموده و پرسشگر را از این تصمیم آگاه نماید تا با اطلاعات ناصحیح روند پژوهش دچار انحراف نشود.
4. تلاش می شد تا با ایجاد فضای مناسب، نسبت به تشویق و پاسخگو به ارائه توضیحات کامل تر، اقدام شود.
5. هر پرسش در زمانی که به نظر می رسد پاسخگو به لحاظ ذهنی، آماده اندیشیدن و توضیح دادن درباره آن است، ارائه می شد.
6. به دقت و با علاقه به صحبت های مصاحبه شونده گوش داده می شد، و در صورتی که او مایل به ادامه گفتگو بود، عجله ای برای اتمام مصاحبه نشان داده نمی شد.
7. داده های مورد نیاز تحقیق از خلال کاوش در زندگی فرد پاسخگو فراهم می شد. طبیعتا در فرایند چنین مصاحبه ای محقق آماده شنیدن درددل ها و نصایح پاسخگو بوده و در صورت لزوم، بدون اعمال فشار و به نرمی، پاسخگو به جریان تحقیق بازگردانده می شد.
8. با توجه به آنکه در این چنین مصاحبه ای امکان درگیری و چالش مجدد پاسخگو با مسائل و مشکلاتی که پشت سرگذاشته بود، فراهم می آمد، تلاش می شد پاسخگو با مسئله از جنبه های مختلف مواجه شود تا حتی الامکان در پایان مصاحبه، اثرات این یادآوری به حداقل کاهش یابد.
9. در پایان مصاحبه، حتما از پاسخگو خواسته می شد تا در صورتی که گمان می کند نکته ای از قلم افتاده یا درنظر گرفته نشده است، تذکر دهد. به وی تصریح می شد که در صورتی که در آینده نیز نکته ای برای اظهار دارد، همواره امکان ارتباط بین وی و محقق فراهم است.
10. در انتخاب مکان مصاحبه معمولا شرایط پاسخگو در نظرگرفته می شد. تلاش می شد تا وی در محیط مصاحبه، احساس امنیت و آرامش نماید. معمول زنان شاغل محل مصاحبه را در محل کار خود، مثلا در پایان ساعت اداری و یا هنگام ظهر که مراجعی نداشتند، تعیین می کردند. زنان خانه دار معمولا ترجیح می دادند که مصاحبه در خانه، انجام شود. سعی می شد که در محل مصاحبه جز مصاحبه کننده و مصاحبه شونده فرد دیگری حضور نداشته باشد. نکته مهم آن است که معمولا زنان مصاحبه شونده ترجیح می دهند که در زمان مصاحبه، همسران آنان در محل حضور نداشته باشند (علیرضانژاد،۱۳۸۳: ۱۲۹).

۳-۲-۲- روش تجزیه و تحلیل داده ها

برای تجزیه و تحلیل داده های حاصل از گفتگوها، ابتدا نوارهای مصاحبه ها پیاده و بر اساس تیپ های مورد نظر پژوهش دسته بندی شد. ایده های اصلی هر مصاحبه، تمام نکاتی که در حین گفتگو با زنان مورد نظر یادداشت شده و نیز مسایلی که پاسخگویان در حین تکمیل پرسشنامه ها برای کامل تر کردن پاسخ های خود مطرح کرده بودند، جمع آوری و طبقه بندی شد. ابتدا مفاهیم اصلی که پایه اصلی پژوهش به حساب می آیند، و در جریان مصاحبه ها به دست آمده بود، استخراج شد و در جداول قرار گرفت و براساس این مفاهیم و با دسته بندی اطلاعات مصاحبه ها در قالب این مفاهیم، شباهت ها و تضادها ی آن ها با توجه به تیپ های متفاوت زنان مورد توجه قرار گرفت. در تجزیه و تحلیل داده ها به نکات ذیل توجه شد:

1. هدف از تجزیه و تحلیل داده ها فهمیدن معنی است. برای نیل به این کار به چیدن اطلاعات درکنار یکدیگر و منظم نمودن آن اقدام شد.
2. برای ارائه مطالب و سازماندهی آن ها، به مقایسه داده های حاصل از مصاحبه ها پرداخته شد. در این روند به شباهت ها، مغایرت ها و درون بینی ها توجه شد. طبقه بندی داده ها به منظور فراهم آوردن امکان مقایسه و تجزیه و تحلیل انجام شد. اصول مربوط به طبقه بندی از داخل مصاحبه ها استخراج شده است.
3. اولین مرحله تجزیه و تحلیل داده ها، با کدگذاری مطالب آغاز شد. لازم به ذکر است که دسته بندی و کدگذاری داده ها، همزمان با گردآوری اطلاعات آغاز و در خلال آن تداوم یافته و تکمیل شد. این کدگذاری ها امکان دستیابی به نکات اساسی و پایه ای مصاحبه ها را برای محقق فراهم می سازد. طبیعتا این فرایند موجبات پالایش و تکمیل مصاحبه های بعدی را فراهم ساخت و آخرین مصاحبه ها بیشترین نشانه ها را در خصوص پیشبینی های نظری، ارائه خواهد نمود. به کدگذاری به مثابه ارائه مدل مفهومی این بخش از تحقیق نگریسته می شد.
4. محتوای مصاحبه ها تحلیل محتوی کیفی شدند تا ایده های اساسی به دست آمده در هر مصاحبه استخراج شده و البته برای تقویت مصاحبه های آتی به کارگرفته شود (علیرضانژاد،,۷۸:۱۳۸۳ (Creswell, 1994, p 329-332.

۳-۲-۳- نمونه گیری در بخش کیفی

دراین بخش انتخاب افراد برای مصاحبه توسط نمونه گیری غیراحتمالی انجام شد. براساس این روش ابتدا با افرادی در مناطق مورد نظر که شرایط آن ها برای مصاحبه مناسب تشخیص داده شد، گفتگو و پس از آن از وی خواسته می شد که افراد دیگری که تمایل به همکاری با این پژوهش را دارند متناسب با تیپ های مورد نظر پژوهش، به ما معرفی نمایند. این نوع نمونه گیری به نمونه گیری گلوله برفی مشهور است.
در مجموع ۱۶ مصاحبه انجام شد، ۲ نفر از زنان مجرد، ۲نفر از زنانی که به تازگی عقد نموده، ۴نفر زنان بی همسر در اثر طلاق، ۴ نفر زنان متاهل و ۴نفر زنان بی همسر در اثر فوت همسر. همچنین در این میان با ۳ تن از قضات شاغل در دادگستری کل استان سمنان و ۲نفر از سردفتردار ازدواج و ۳ وکیل مصاحبه شد. در این تحقیق مصاحبه ها زمانی پایان یافته تلقی شد که در چند مصاحبه آخر، اشکال جدیدی از اطلاعات را مشاهده ننمودیم؛ یعنی با توجه به تکراری بودن اطلاعات، نیاز به مصاحبه های بعدی فاقد موضوعیت شد.

نکته دیگر در انتخاب نمونه ها، توجه به تیپ بندی صورت گرفته در پژوهش بود. در این پژوهش زنان از خلال دوره های متفاوت زندگی خود مشاهده می شدند و نیز تاثیر مهریه در احساس قدرت آنان نیز مورد توجه بود. لازم به ذکر است که طول زمان مصاحبه از حداقل ۴۵ دقیقه تا حداکثر ۵/۱ ساعت بود.