Loper, J.E. and J.S. Buyer. 1991. Siderophores in microbial interactions on plant surfaces . Mol.Plant Microbe Interact .4:5-13.
Lucy, M., E. Reed, and B. R. Glick. ۲۰۰۴٫ Application of free living plant growth- promoting rhizobacteria. Antonie van Leeuwenhoek, 86: 1-25.
Lumsden,R,D., and L.A. Lewis. 1990. Selection, production,formulation and commercial use of plant disease biocontrol fungi: problems and progress,in Biotechnology of fungi for improving plant Growth.M.Whipps and R.D.lumsden (Eds).Cambridge University Press,Cambidge pp.90-171.
Marschner, P., D. E. Crowely, and B. Sattlemacher . ۱۹۹۷٫ Root colonization and iron nutritional status of Pseudomonas fluorescens in different plant species. Plant and Soil,196: 311-316.
Martens, D. A., and W. T. Frankenberger. ۱۹۹۴٫ Assimilation of exogenous2-14C- indole- 3- acetic acid and 3-14C-tryptophan exposed to the roots of three wheat variation. Plant and Soil, ۱۶۶:۲۸۱-۲۹۰٫
Martin, J. H., W.H. Leonard, and D. L. Stamp. ۱۹۷۶٫ Principles of field crop production. Macmillan, New York.
Marwat, K. B., M. Tahir, D. B. Khan, and M. S. Swati. ۱۹۹۴٫ Path coefficient analysis in rice. Sarhad J. Agric. 10(5): 547-551.
Mayak, S., T. Tirosh, and B. R. Glick. ۱۹۹۹٫ Stimulation of the growth of tomato, peper and mungbean by the plant growth promoting bacterium Enterobacter cloacae CAL3. Biol. Agri. Hort. 19: 126-274.
McCullagh, M., R. Utkhede, J. G. Menzies, Z. K. Punja, and T. C. Paulis. ۱۹۹۶ Evaluation of plant growth permitting rhizebacteria for Biological Control of Pythium root rot of cucumbers grown in rockwool and effects on yield. Europe. J. Plant Pathol. 102: 747-755.
Meudt, W. J., and T. P. Gaines. ۱۹۶۷٫ Studies on the oxidation of indole-3-acetic acid by peroxidase enzymes. I. colorimetric determination of indole-3-acetic acid oxidation products. Plant Physiol. 42:1395-1399.
Mian, M.A.R., and E.D. Nafziger. ۱۹۹۴٫ Seed size and water potential effects on germination and seeding growth of winter wheat. Crop Sci. 34:169-171.
Miller, H. J., G. Henken, and J. A. Van Veen. ۱۹۸۹٫ Variation and composition of bacterial population in the rhizosphere of maize, wheat and grass cultivars .Canadian Journal of Microbiology, 15:657-660.
Miralles, D. J., and G. A. Slafer. ۱۹۹۵٫ Yield biomass and yield components in dwarf, semidwarf and tall isogenic lined of spring wheat under recommended and late sowing dates. Plant Breeding, 114:329-396.
Mishustin, E. W., and A. N. Naumova. ۱۹۶۲٫ Bacterial fertilizers: their effectiveness and mode action. Microbiology, 31:543-555.
Misko, A., and J. J. Germida. ۲۰۰۲٫ Taxonomic and functional diversity ofPseudomonad isolated from the roots of field-grown canola. Fems Microbiology Ecology, 42:399-407.
Moghimi, A., D. G. Lewis, and J. M. Ades. ۱۹۷۸٫ Release of phosphate from calcium phosphates by rhizosphere products. Soil Biology and Biochemistry,10: 277-281.
Mohammad, G., and R. Prasad. ۱۹۸۸٫ Influence of microbial fertilizers on biomass accumulation in polypotted Eucalyptus camaldulensis Dehn. Seedling. J. Trop. For. 4: 47-77.
Molla, A. H., Z. H. Shan Suddin, M. S. Halimi, and A. B. Path. (۲۰۰۱). Potential for enhancement of root growth and nodulation of soybean coinoculated with Azospirillum and Bradyrhizobium in laboratory system. Soil Biology and Biochemistry, 33: 457-463
Nehl, D. B., S. G. Allen, and J. F. Brown. ۱۹۹۶٫ Deleterious rhizosphere bacteria: an integrating perspective. Applied Soil Ecology, 5:11-20.
Noel, T. C., C. Sheng, C. K. Yost, R. P. Pharis, and M. F. Hynes. ۱۹۹۶٫ Rhizobium Leguminosarum as a plant growth promoting rhizobactera: Direct growth promotion of canola and lettuce. Canadian Journal of Microbiology,42: 279-283.
Omay, S. H., W. A. Schmidt, and P. Martin. ۱۹۹۲٫ Indole-3-acetic acid production by the rhizosphere bacterium Azospirillam brasilense Cd under in vitro condition. Canadian Journal of Microbiology, 39: 187-192.
Okon, Y., and C. A. Labandera-Gonzalez. ۱۹۹۴٫ Agronomic applications of Azospirillum: an evaluation of two years worldwide field inoculation. Soil Biology and Biochemistry, 26:1591-1601.
Pilet, P. E., and M. Saugy. ۱۹۸۷٫ Effect on root growth of endogenous and applied IAAand ABA. Plant Physiology, 83: 33-38.
Patten, C. L., and B. R. Glick. (۱۹۹۶). Role of Pseudomonas putida indolacetic-3-acid in development of the host plant root system. Applied and Environmental Microbiology, 681:
3795-3801.
Peterson, R. F. ۱۹۶۵٫ Wheat: Botany, cultivation and utilization. Leonard Hill, London, 448pp.
Pietr, S. J., B. Koran, and M. Stankiewez. ۱۹۹۰٫ Influence of rock phosphate-dissolving rhizobacteria on the growth and the P-uptake by oat-preliminary results (Abstract of the 2nd International Workshop on Plant Growth Promoting Rhizobacteria), P.
26. Interlaken, Switzerland.
Rahman, M. S., J.H. Wilson, and V. Aitken. ۱۹۷۷٫ Determination of spikelet number in wheat ll. Effect of varying light level on ear development. Aust. J. Agric. Res. 26: 575-581.
Ramamoorthy, V., R. Viswanathan, T. Raguchander, V. Prakasam, and R. Samiyappan. ۲۰۰۱٫ Induction of Systemic resistance by plant growth promoting rhizobacteria in crop plants against pests and diseases. Crop Prot. 20: 1-11.
Rasmusson, D. C. ۱۹۸۴٫ Ideotype research and plant breeding. P. 95-117. In J. P. Gustafson (ed). Gene manipulation in plant improvement. Plenum Press, New York.
Rengl, Z. ۲۰۰۲٫ Genetic control of root exudation. Plant and Soil, 245: 133-148.
Rickman, R.W., and E. L. Klepper. ۱۹۹۱٫ Tillering in wheat. In T. Hodges, ed. Predicting crop phenology, p. 73-83. CRC Press, Boca Raton, Florida,
Rodriguez, H., and R. Fraga. ۱۹۹۹٫ Phosphate solubilizing bacteria and their role in plant growth promotion. Biotechnology Advances, 17:319-339.
Roy, A., and M. K. Kar. ۱۹۹۲٫ Heritability and correlation studies in upland rice. 29: 195-199.
Saha, A., R. K. Sarkar and Y. Yamagishi. ۱۹۹۸٫ Effec of time of nitrogen application on spikelet differentiation and degeneration of rice. Bot. Bull. Acad. Sin. 39:119-123.
Saini, H. S., and D. Aspinall. ۱۹۸۲٫ Abnormal sporogenesis in wheat induced by short periods of high temperature. Ann. Bot. 49: 835-846.
Sarwer, M., and R. J. Kremer. ۱۹۹۵٫ Determination of bacterially derived auxins using a microplate method. Letters in Applied Microbiology, ۱۴۷:۲۸۲-۲۸۵٫
Satorre, H. E., and G. A. Slafer. ۲۰۰۰٫ Wheat, Ecology and physiology of yield determination. Published by Food Product Press.
Schipper, B., A.W. Bakker, and P. A. M. Bakker. ۱۹۸۷٫ Interactions of deleterious and beneficial rhizosphere microorganism and their effect on cropping practices. Ann. Rev. Phytopathol. 25: ۳۳۹-۳۵۸٫
Schroth, M.N., and J.G. Hancoch. 1988. Selected topical in biological control. Annu.Rev.Microbiol.35:453-476.
Seong, K., M. Hofte, and W. Verstraete. ۱۹۹۱٫ Acclimatization of plant growth promoting Pseudomonas strain 7NSK2 in soil: effect on population dynamics and plant growth. Soil Biology and Biochemistry, 24: 751-759.
Shah, S., J. P. Li, B. A. Moffatt, and B. R. Glick. ۱۹۹۸٫ Isolation and characterization of Acc-d
eaminase genes from 2 different plant growth-promoting rhizobacteria. Canadian Journal of Microbiology, 44: 833-843.
Sharma, A. , B. N. Johri, A. K. Sharma, and B. R. Glick. ۲۰۰۳٫ Plant growth–promoting bacterium Pseudomonas sp. Strains GRP3 Influence iron acquisition in mungbean (Vigna radiata L. wilzeck). Soil Biology and Biochemistry, ۳۵: ۸۸۷-۸۹۴٫
Siddique, K.H.M., E.J.M. Kirby and M.W. Perry. ۱۹۸۹٫ Ear: stem ratio in old and modern wheat varieties: Relationship with improvement in number of grains per ear and yield. Field Crops Res. 21:59-78.
Simmons, S. R., and R. K. Crookston. ۱۹۷۹٫ Rate and duration of growth of kernels formed at specific florets in spikelets of spring wheat. Crop Sci. 19: 690-693.
Sindhu, S . S., S. Suneja, A.K. Goel, N. Pramar, and K.R. Dadawal. 2002. Plant growth promoting effects of psodomonas sp.on coinoculation with mesorhizobium sp. Cicer strin under strile and with sick soil conditions. Applid Soil Ecology .19:57-64.
Slafer, G. A., E.H. Satwrre, F. H. Andrade. ۱۹۹۳٫ Increasing in grain yield in bread wheat from breading and associated physiological changes. In: G. A. Slafer, Genetic Improvement of field crops. Marcel Dekker, Inc., New York. P.1-68.
Spilde, L. A. ۱۹۸۹٫ Influence of seed size and test weight on several agronomic traits of barley and hard red spring wheat, J. Pord. Agric. 2: 169-172.
Sqrensen, J., L. E. Jenesen, and O. Nybroe. ۲۰۰۱٫ Soil and rhizosphere as habitat for pseudomonas inoculants: new knowledge on distribution, activity and physiological state derived from micro- scale and single- cell studies. Plant and Soil, ۲۳۲: ۹۷-۱۰۸٫

صمغ فارسی قادر به تشکیل ژل واقعی نبوده و در غلظتهای کم (کمتر از ۵ درصد) به یک بخش نامحلول کدر و خمیری شکل (ژل ضعیف) و همچنین یک بخش محلول و شفاف تقسیم میشود. شاید بتوان گفت در غلظتهای کم مقداری از آب مورد استفاده به وسیلهی صمغ جذب شده و مابقی آن به صورت فاز محلول شفاف ظاهر میشود. در حالیکه در غلظتهای بالاتر (بیشتر از ۵ درصد) مقدار آب جذب شده توسط صمغ بیشتر بوده و شبکه ایجاد شده نیز حجیمتر است. به طوریکه مابقی آب را نیز در خود حبس کرده و دیگر فاز محلول مشاهده نمیشود. ولی با اعمال نیروی سانتریفیوژ به علت ضعیف بودن ساختار شبکه، فاز محلول از نامحلول جدا شده و قابل جداسازی است. در غلظت های خیلی زیاد (بیشتر از ۱۰ درصد) احتمالا به علت کم شدن سهم آب در مخلوط و افزایش آب جذب شده توسط صمغ، شبکه محکم و پایداری ایجاد میگردد که در این حالت حتی با اعمال نیروی سانتریفیوژ هم فاز محلول قابل جداسازی نیست و فقط یک توده ژلی ضعیف مشاهده می گردد (عباسی و همکاران، ۱۳۹۰).
۲-۸- مروری بر تحقیقات انجام شده در زمینه ارزیابی بقاء باکتریهای پروبیوتیک ریزپوشینه شده طی نگهداری در ماست
ماست یکی از بهترین حاملهای غذایی برای پروبیوتیکهای ریزپوشانی شده است. کاهش pH بعد از تخمیر، تولید اسید در ماست طی انبارداری و نگهداری در دمای یخچال باعث مرگ اکثر سلولهای پروبیوتیک میشود (لاوروس و همکاران، ۲۰۰۱). ریزپوشانی و افزودن پریبیوتیک به فراوردههای پروبیوتیکی میزان بقاء پروبیوتیکها را در شرایط اسیدی فراوردههای تخمیری نظیر ماست افزایش میدهد.
پرووست[۳۷] همکاران (۱۹۸۵) گزارش کردند که روش تولید مداوم ماست با بهره گرفتن از کشتهای آغازگر ریزپوشانی شده از روش سنتی و غیرمداوم پیچیدهتر است ولی مزایای زیادی دارد. پیکوت و لاکرا[۳۸] (۲۰۰۴) گزارش کردند که ریزپوشانی باکتریهای پروبیوتیک در ریزپوشینههایی از جنس پروتئینهای آب پنیر پایداری سلولها را در ماستهای قالبی و همزده طی دوره انبارمانی افزایش می دهد. اودت[۳۹] و همکاران (۱۹۸۸) از استرپتوکوکوس ترموفیلوس و لاکتوباسیلوس دلبروکی زیرگونه بولگاریکوس ریزپوشانیشده در تهیه ماست استفاده کردند و گزارش کردند که میزان بقاء این باکتری در طول مراحل ریزپوشانی و مراحل بعدی افزایش یافت. گودوارد (۲۰۰۲) همین مساله و نتایج مشابه را گزارش کرد. آدهیکاری[۴۰] و همکاران (۲۰۰۰) تفاوت قابل توجهی را میان شمارش سلولهای زنده ریزپوشانی شده بیفیدوباکتریوم لانگوم نسبت به سلولهای آزاد در ماست قالبی طی نگهداری به مدت ۳۰ روز مشاهده کردند. برینکس و ایوب (۲۰۱۱) گزارش کردند که کاهش میزان بقاء سلولهای ریزپوشانی شده در ریزپوشینههای پوششدهی شده با کیتوزان در بستر ماست ۵۵/۰ سیکل لگاریتمی بود.
ریزپوشانی با محدود کردن اکسیژن در محیط باعث میشود سویههای حساس به اکسیژن پایداری بیشتری به دست آورند و همچنین از سلولهای پروبیوتیک در برابر محیط اسیدی ماست محافظت میکند. از سوی دیگر ریزپوشانی باعث میشود باکتریهای پروبیوتیک روی فرایند تخمیر باکتریهای آغازگر ماست تاثیری نداشته باشند(زویدام و همکاران، ۲۰۱۰).
۲-۹- مروری بر تحقیقات انجام شده در زمینه ارزیابی میزان بقاء باکتریهای پروبیوتیک ریزپوشانی شده نسبت به شرایط شبیهسازی شده گوارشی
اگرچه تحقیقات زیادی در جهت افزایش میزان بقاء پروبیوتیکها در فراوردههای غذایی انجام شده است، اما پایداری آنها در معرض سیستم گوارشی چندان مورد توجه قرار نگرفته است. باکتریهای پروبیوتیک مصرف شده در بدن میزبان به ترتیب با تنشهای مرگآور ناشی از آنزیم لیزوزیم در دهان، اسیدکلریدریک و آنزیم پپسین در شیرهی معده، نمکها و اسیدهای صفراوی و آنزیم پانکراتین در روده کوچک، روبرو میشوند. ارزیابی مقاومت در برابر تنشهای مذکور یکی از معیارهای مهم در انتخاب سویههای پروبیوتیکی است (سودینی و همکاران، ۲۰۰۵).
به دلیل متغیر بودن غلظت ترکیبات بازدارنده و مدت زمان اثر هر یک از تنشهای گوارشی در افراد مختلف و حتی در یک فرد، تفاوتهای زیادی در روش های گزارش شده برای ارزیابی پایداری باکتریهای پروبیوتیک در شرایط گوارشی مشاهده میشود. از سوی دیگر، نحوهی انتقال باکتری پروبیوتیک به بدن میزبان نیز در کاهش تنشهای گوارشی موثر است. نتایج تحقیقات همچنین نشان داده است که بستر غذا و ترکیب آن نقش موثری در افزایش پایداری پروبیوتیک در معده دارد (اسمیدروس و همکاران، ۱۹۷۲). به عنوان مثال حضور قندهای قابل احیا مثل گلوکز، در محیط اسیدی به حفظ میزان بقاء برخی از گونه های لاکتوباسیلوس کمک میکند. علاوه بر این باکتریهای لاکتیکی تولیدکننده اگزوپلیساکارید به طور طبیعی از پروبیوتیکها در محیط آنتاگونیستی محافظت می کنند (روگوسا و همکاران، ۱۹۷۵). روشهایی که جهت ارزیابی مقاومت میکروارگانیسمهای پروبیوتیک به شرایط گوارشی تعیین شده است شامل استفاده از آب مقطر اسیدی شده با HCl، محیط کشت مایع و بافرها و استفاده از شیره معده تازه انسان میباشد. علاوه بر اینها، محققان یک روش برونزیست که به دقت مراحل عبور از معده را شبیهسازی میکند پیشنهاد کردهاند (چارتریز و همکاران، ۱۹۹۸).
چاندرامولی[۴۱] و همکاران (۲۰۰۴) گزارش کردند که تکنیک ریزپوشانی پایداری لاکتوباسیلوسها را در محیط اسیدی معده افزایش میدهد. اما کیلاساپاسی(۲۰۰۰) گزارش کرد که ریزپوشانی تاثیر چشمگیری در بهبود پایداری سلولهای پروبیوتیک در شرایط اسیدی و صفراوی شدید نداشت. نتایج تحقیقات برینکس و ایوب (۲۰۱۱) نشان داد که میزان بقاء سلولهای ریزپوشانیشده در محیطهای شبیهسازی شده گوارشی در مقایسه با محیط کنترل تفاوتی نکرد و این در حالی است که پایداری سلولهای آزاد و ریزپوشانیشده پروبیوتیک در محیط معده به شدت کاهش یافت. مارتونی[۴۲] و همکاران (۲۰۰۷) اعلام کردند که ریزپوشانی سبب افزایش پایداری باکتری لاکتوباسیلوس پلانتاروم در محیط شبیهسازی شده گوارشی شد.
پیمنتل- گنزالس[۴۳] و همکاران (۲۰۰۹) با بررسی زنده ماندن لاکتوباسیلوس رامنوسوس در یک امولسیون دوگانه با بهره گرفتن از آب پنیر شیرین به عنوان امولسیفایر آبدوست، گزارش کردند که امولسیون دوگانه از لاکتوباسیلوس رامنوس در برابر شرایط شبیهسازی شده معده و روده محافظت می کند.
بنابراین میتوان نتیجه گرفت که میزان بقاء باکتریهای پروبیوتیک ریزپوشینه شده با کاهش pH ماست یا شیره معده انسان کاهش پیدا نمیکند. این گزارشات نشان میدهند که ریزپوشانی میتواند برای حصول اطمینان از حفظ پایداری باکتریهای پروبیوتیک طی عبور از دستگاه گوارشی به ویژه معده و رسیدن به روده و رها شدن در آنجا و ایجاد اثرات سودمند و سلامتیبخش، سودمند باشد.
۲-۱۰- هدف از انجام پژوهش
تاکنون پژوهش و بررسیهای زیادی روی ریزپوشانی پروبیوتیکها انجام شده، و در اکثر این مطالعات از محصولات لبنی به عنوان حامل و از آلژینات به عنوان پوشش کپسول استفاده شده است و در پژوهشهای اندکی از روش امولسیون دوگانه برای عمل ریزپوشانی استفاده شده و در هیچکدام از آنها از صمغ فارسی به عنوان مادهی ریزپوشانی استفاده نشده است. در پژوهش حاضر از فرایند ریزپوشانی جهت حفظ تعداد لازم باکتری پروبیوتیک لاکتوباسیلوس پلانتاروم A7 در ماست استفاده شد. از صمغ فارسی به عنوان مادهی اصلی پوششدهی استفاده شد. زندهمانی پروبیوتیکها طی زمان انبارداری و تغییرات pH و مقدار اسیدیته بر حسب اسید لاکتیک محصول اندازه گیری شد. علاوه بر این بعضی از خصوصیات رئولوژیکی محصول مثل گرانروی و سفتی بافت در طول دوره نگهداری مورد ارزیابی قرار گرفت و خصوصیات حسی محصول تولیدی هم توسط ارزیابها بررسی شد.
فصل سوم
مواد و روش ها
هدف از پژوهش حاضر تولید ریزپوشینههایی از جنس صمغ فارسی حاوی باکتری پروبیوتیک لاکتوباسیلوسپلانتاروم A7 و سپس بررسی زندهمانی آن در بستر ماست و شرایط شبیهسازی شده گوارشی است. به منظور حفاظت از باکتری پروبیوتیک لاکتوباسیلوس پلانتاروم A7 در زمان نگهداری در ماست، در ابتدا باکتریها به روش امولسیون دوگانه آب در روغن در آب ریزپوشانی شدند و سپس در تهیهی ماست پروبیوتیک استفاده شدند و زندهمانی آنها بررسی شد.
۳-۱- معرفی تجهیزات، مواد و میکروارگانیسمهای مورد استفاده
۳-۱-۱- تجهیزات مورد استفاده
در زیر لیست تجهیزات و دستگاه های مورد استفاده آمده است.

1. اتوکلاو مدل ۱۲۱A ساخت شرکت ایران تولید.
2. آون معمولی ساخت شرکت ولف[۴۴]انگلستان.
3. انکوباتور CO2دار ساخت شرکت بایندر آلمان.
4. انکوباتور معمولی ساخت شرکت ممرت آلمان.
5. ترازوی آزمایشگاهی حساس.
6. سانتریفیوژ یخچالدار ساخت شرکت سیگما آلمان.
7. فریزر ˚C80- ساخت شرکت دایری[۴۵]، کره.
8. میکروسکوپ مدل CH-2 ساخت شرکت الیمپوس ژاپن.
9. انکوباتور شکردار.
10. میکروسکوپ نوری بازتابی ساخت شرکت نیکون ژاپن.
11. دستگاه شمارنده تعداد پرگنه ساخت ایران.
12. سمپلر گیلسون[۴۶]ساخت شرکت فرانسه.
13. pH متر- ترمومتر ساخت شرکت اوتک[۴۷]مالزی.
14. ویسکومتر بروکفیلد[۴۸]مدل D-V-2-000 کشور انگلستان.
15. سیستم اتوکجلدال شرکت تکاتور مدل ۱۰۳۰ ساخت کشور سوئد.
16. دستگاه اندازه گیری خصوصیات بافت، اینستران[۴۹]مدل ۱۱۴۰ ساخت کشور انگلستان.
17. کوره هاتسپوت، ساخت کشور انگلستان.
18. سانتریفیوِژ مخصوص ژربر نووا سیفتی، ساخت کشور آلمان.
19. هموژنایزرمدل Ika®t25 digital، ساخت کشور آلمان.

۳-۱-۲- مواد شیمیایی
الف- محیط کشتهای مورد استفاده
-de Man Rogosa Sharpe (MRS)
محیط کشت رایج اختصاصی برای لاکتوباسیلوسهاMRS است، که از شرکت مرک آلمان تهیه شد و به منظور نگهداری، غنیسازی و شمارش سلولهای باکتری لاکتوباسیلوس پلانتارومA7 مورد استفاده قرار گرفت. برای نگهداری باکتری برای مدت طولانی از گلیسرول (مرک، آلمان) و جهت تهیه محیط کشت جامد از آگار (مرک، آلمان) استفاده شد. مواد سازنده محیط کشت MRS مایع در جدول ۳-۱ آمده است. محیط کشت به صورت روزانه و تازه تهیه شده و بر اساس اطلاعات مندرج بر روی محصول، توسط اتوکلاو در دمای ۱۲۱ درجهی سانتیگراد و فشار ۲/۱ اتمسفر به مدت ۱۵ دقیقه استریل میشد.
جدول ۳-۱- اجزای سازندهی محیط کشت MRS مایع

«ماده (۸)۲ قانون ایالت یوتا» مقرر می دارد:«امضای الکترونیکی عبارت از یک صدا، علامت یا فرایند الکترونیکی است که به یک سند الکترونیکی متصل یا به طور منطقی منضم گردیده است و این کار توسط فردی به قصد امضای یک سند الکترونیکی انجام می شود».[۷۸]
همین تعریف در«بند ۸ قسمت دوم قانون متحد الشکل معاملات الکترونیکی» تکرار شده است [۷۹] و همچنین در« بند ۵ بخش ۱۰۶ قانون امضای الکترونیکی در قانون تجارت ملی و فراملی ایالت متحده» ذکر شده است.[۸۰]
در این تعریف نیز قانونگذار می توانست بجای عبارت صدا و علامت عبارت داده را بکار گیرد زیرا داده می تواند غیر از موارد فوق، موارد دیگری را نیز در بر گیرد. نکته مهم آن است که در این تعریف به قصد امضاء نمودن سند توجه شده است که این تعبیر دیگری از همان مفهوم قصد التزام به مفاد سند است.
همچنین در«فرهنگ اصطلاحات دفتر ارتباطات فدرال امریکا[۸۱]»آمده است:«امضای الکترونیکی یک شیوه فنی است که تضمین اصالت سند یا نامه الکترونیکی و هویت فرستنده پیام را ممکن می سازد.
در دایرهالمعارف ویکیپدیا آمده است:«اصطلاح امضای الکترونیکی عبارت است از یک روش امضای پیام که:
الف)فرد خاصی را به عنوان فرستنده پیام شناسایی و تأیید می کند.
ب)رضایت او را نسبت به اطلاعات موجود در پیام را نشان می دهد».[۸۲]
فرهنگ لغات آکسفورد امضای الکترونیکی را چنین تعریف کرده است:«امضای الکترونیکی قسمتی از یک داده است که ملحق یا منضم به سند یا قراردادی است که به طور الکترونیکی و به منظور اثبات اصالت یک ارتباط ارسال شده است».[۸۳]
این تعریف نیز همچون تعاریف سابق جامع نیست و به همه کاربردهای امضای الکترونیکی توجه نکرده است.
«ماده ۱۳۱۶-۴ اصلاح قانون مدنی فرانسه» مقرر می دارد:«امضای الکترونیکی در عمل عبارت از رویه قابل اعتمادی است برای شناسایی که رابطه امضاء را با سندی که با آن مرتبط است تضمین می کند».[۸۴]
این تعریف علی رغم آنکه دو کارکرد مهم امضاء را مورد توجه قرار می دهد، اما امضای الکترونیکی را رویه می نامد حال آنکه امضای الکترونیکی داده ای است که به یک سند الکترونیکی ملحق می گردد.
دستورالعمل امضاهای ا لکترونیکی اتحادیه اروپایی در ماده۲ (۱) به طور کلی امضای الکترونیکی را چنین تعریف کرد است: داده ا لکترونیکی که به دیگر داده های ا لکترونیکی منضم شده و یا به صورت منطقی با آنها مرتبط است و به عنوان وسیله ای جهت مستندسازی به کار می رود». «دستورالعمل اتحادیه اروپا مصوب ۱۹۹۹ در زمینه امضای الکترونیکی در ماده ۲/۱» بیان داشته است:«امضای الکترونیکی داده ای است به شکل الکترونیکی، که به سایر داده های الکترونیکی ضمیمه و یا منطقا” متصل است و به عنوان روشی برای اثبات هویت بکار می رود.[۸۵]
مطابق این تعریف هر تکنیکی که به تنهایی یا ضمن ترکیب با تکنیک های دیگر، کارکردهای امضا را ارائه دهد امضای الکترونیکی نامیده می شود.[۸۶]
از برآیند همه تعارف ذکر شده می توان نکات ذیل را استنباط نمود و در تعریف امضای الکترونیکی مورد توجه قرار داد:
۱-امضای الکترونیکی یک داده الکترونیکی است که به یک داده الکترونیکی دیگر(سند یا قرارداد) متصل می شود.
۲-امضای ذیل سند که توسط خود شخص و یا به دستور او صورت می گیرد برای شناسایی شخص امضا کننده به کار می رود.
۳-تصدیق محتوای سند و اعطای اثر حقوقی به آن یکی دیگر از کاربردهای امضای الکترونیکی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
۴-آخرین و مهم ترین نکته این است که: امضاء به طور مطلق (الکترونیکی یا دستی) باید واجد یک عنصر معنوی به نام قصد التزام به مفاد سند باشد. این همان چیزی است که در واقع به یک امضاء اثر حقوقی می بخشد. درنتیجه، در صورتی که فردی در طول یک فرایند اقدام به کلیک کردن عبارت«من قبول دارم»[۸۷]، کند بدون این که قصد التزام به مفاد سند داشته باشد، امضاء در معنای حقوقی شکل نگرفته است. به عنوان مثال، وقتی یک نفر از طریق پایگاه الکترونیکی یک فروشنده، کالا یا خدماتی را سفارش می دهد، آن فرد موظف است اطلاعاتی را که در قسمت های مختلف یک فرایند که در نهایت منجر به دریافت کالا یا خدمات می شود، ارائه دهد. وقتی آن شخص به مرحله آخر می رسد و عبارت«من قبول دارم» را کلیک می کند. آن فرایند را با قصد ملحق شدن به سند انجام داده است. یعنی با پذیرفتن این فرایند، انجام یک عمل حقوقی را قصد می کند و امضاء نشانه آن است.
تعاریف ذکر شده از امضای الکترونیکی، تقریبا” مشابهند و تفاوت معناداری نسبت به یکدیگر ندارند بجز در قانون ایالت متحده امریکا که فرایند الکترونیکی را درکنار داده یا صوت و علامت ذکر کرده است.
با توجه به مطالب بیان شده به نظر می رسد می توان امضای الکترونیکی را چنین تعریف کرد: امضای الکترونیکی عبارت است از داده ای است که به قصد التزام به مفاد یک داده پیام به آن ملحق یا به طور منطقی به آن ضمیمه شده است و موجبات شناسایی شخص و رضایت وی به مفاد داده پیام را فراهم می آورد و بنابراین از اعتبار حقوقی برخوردار است.
امضای الکترونیکی ممکن است از اطمینان بیشتری برخوردار باشد چون از استانداردهای قابل اطمینان، و محرمانه برخوردار می باشند. این استانداردها عبارتند از: اصالت، یکپارچگی، شفافیت و در دسترس بودن.[۸۸]
از این تعاریف گوناگون می توان استنباط کرد که امضای مذکور باید

به گونه ای باشد که بتوان موارد زیر را از طریق آن اثبات نمود:
۱- اسناد[۸۹]: با امضای الکترونیکی یک سند، محتوای آن به شخص امضاکننده منتسب می شود و لذا له و علیه او قابل استناد است.
۲- انجام تشریفات[۹۰]: امضای دیجیتالی یک سند الکترونیکی حاکی از انجام تمام تشریفات مقرر برای تنظیم آن است.
۳-تصدیق[۹۱]: در صورت استفاده از امضای دیجیتالی برای تأیید محتوای مدارک الکترونیکی، این نوع امضا کارکردی همانند امضاء در اسناد کاغذی خواهد داشت.
۴- داشتن آثار حقوقی: امضای الکترونیکی دارای تمام آثار حقوقی مقرر برای امضای سنتی می باشد. چنانچه در ماده ۷ قانون نمونه آنسیترال (۱۹۹۶) و ماده ۳ قانون نمونه آنسیترال(۲۰۰۱)، اصل اتحاد آثار امضاء و مدارک الکترونیکی و سنتی مورد تأکید قرار گرفته است.[۹۲]
امضای الکترونیکی به معنی عمل پردازش داده های مربوط یا منطقا” مربوط به مدارک الکترونیکی می باشد که توسط شخص به منظور شناسایی او و حاکی از تأیید مدارک الکترونیکی او مورد عمل قرار گرفته و یا پذیرفته شده است.[۹۳]

ب: انواع امضاهای الکترونیکی

همان طور که امضای دستی به چند شیوه انجام می گیرد، مانند امضاء با خودکار، امضاء بوسیله مهر و انگشت؛ در امضای الکترونیکی نیز شیوه های متعددی برای تصدیق و امضای داده پیام وجود دارد. البته این شیوه ها با توجه به توسعه تکنولوژی در حال توسعه است. تعاریفی که در تمام متون آنسیترال از امضای الکترونیکی شده است، عمدتا”یک مفهوم کلی و موسعی استفاده شده است که شامل تمام شیوه های تکنیکی امضاهای موجود و آینده گردد.[۹۴]
امضاهای الکترونیکی دارای انواع گوناگونی هستند در ذیل امضاهای الکترونیکی که تاکنون مطرح و بکار برده می شود را به اختصار بیان می کنیم[۹۵]:
برخی از امضاهای فوق مطمئن و برخی غیر مطمئن هستند. امضاهای الکترونیکی غیر مطمئن در صورتی اعتبار دارند که یا توسط صادرکننده تأیید گردند(انکار نشوند) و یا به وسیله قرائن و اماراتی انتساب آن به امضا کننده مسجل گردد.[۹۶]

۱-امضای دیجیتالی

امضای دیجیتال پیشرفته ترین و پرکاربردترین نوع از امضاهای الکترونیک است و به دلیل امنیت بالای آن جایگزین سایر روش های موجود شده و بیشتر قانونگذاران از جمله قانونگذار جمهوری اسلامی ایران در تجارت الکترونیک این شیوه از امضاء را پذیرفته اند. امضای دیجیتال مبتنی بر علم رمزنگاری است.
امضای دیجیتالی در معنی وسیع کلمه علامتی است که قصد اصلی امضاکننده را برای الزام به انجام عملی یا خودداری از آن نشان می دهد. در ابتدا شاید تصور شود که امضای دیجیتالی همان امضای الکترونیکی است ولی باید دانست امضای الکترونیکی دارای معنای عام تری است و شامل امضای دستی اسکن شده یا اسم شخص که در قسمت انتهای نامه الکترونیکی قید می گردد، نیز می شود امضای دیجیتالی شامل یک سری داده های ریاضی همراه شخص معین است که ارسال کننده مدارک الکترونیکی محسوب است. به منظور کسب اطمینان نسبت به عدم تغییر محتویات داده پیام که با بهره گرفتن از کلید عمومی و رمزگذاری ارسال شده، هر گونه تغییری قابل کشف خواهد بود. امضای دیجیتالی به کمک برنامه تغییرات ریاضی به شکل رمزی است و پیام و هویت امضاکننده را تصدیق می کند.[۹۷]
همچنین در تعریف امضای الکترونیکی آمده است:«یک تغییر در پیامی با بهره گرفتن از سیستم رمزگذاری نامتقارن[۹۸]و تابع هش[۹۹] همانند این که شخص دارنده یک پیام اولیه و کلید عمومی، می تواند به طور دقیق مشخص کند که ۱- آیا تغییر ایجاد شده با بهره گرفتن از کلید خصوصی بوده که منطبق با کلید عمومی امضاکننده است؛ ۲- آیا پیام اولیه ایی که توسط امضا کننده ایجاد شده، تغییر کرده یا نه».[۱۰۰]
در امضای دیجیتالی فرستنده، یک پیامی را که امضاء کرده است، با بهره گرفتن از الگوریتم نرم افزار خود که به عنوان تابع هش نامیده می شود، یک خلاصه ای از پیام را تولید می کند. این خلاصه که نتیجه تابع هش نام دارد برابر با انگشت نگاری پیام است، زیرا نسبت به این پیام منحصر است.[۱۰۱]
تابع هش، تابعی برگشت پذیر که داده وارده را به صورت یک رمز بی همتا در می آورد. و اگر به عنوان امضای دیجیتالی به کار رود، موجب شناسایی فرستنده و ایمنی محتوای پیام می گردد.[۱۰۲]
امضای دیجیتالی یکی از شیوه های مطمئن است که در«بند ط ماده ۲ قانون تجارت الکترونیک جمهوری اسلامی ایران» بدان اشاره شده است.«…. یک رویه ایمن ممکن است با بهره گرفتن از الگوریتم ها یا کدها، کلمات یا ارقام شناسایی، رمزنگاری، روش های تصدیق با پاسخ برگشت و یا طرق ایمنی مشابه، انجام شود.»

۲-امضاء با بکارگیری ویژگی های زیست سنجی(امضای بیومتریک)

این نوع امضاء با بهره گرفتن از یک سری ویژگی های فیزیکی و زیستی و رفتاری انسان، همانند اثر انگشت[۱۰۳]، اسکن قرینه چشم[۱۰۴] و شناسایی صوت[۱۰۵] عمل می کند. این ویژگی ها در ابتدا به شکلی در کامپیوتر وارد و ذخیره می شود که در صورت نیاز قابل دسترسی می باشد. این مشخصات ذاتی باید به نحوی تحدید شود که کسی نتواند به آن دسترسی پیدا کند و یا آن را تغییر دهد؛ در غیر اینصورت که به اندازه کافی محدود نشود، دیگران می توانند به راحتی به آن دسترسی داشته و تغییر دهند و یا سوء استفاده کنند. البته میزان اطمینان به آن به میزان پیشرفت تکنولوژی مربوطه برمی گردد.[۱۰۶]
سیستم های زیست سنجی می توانند یک شخص را بین جمعی از کاربران ثبت نام شده در یک بانک اطلاعات بر اساس خصیصه فیزیکی آن فرد شناسایی کنند یا می توانند هویت مورد ادعای فرد را با تطبیق صفات زیست سنجی فرد با نسخه ذخیره شده قبلی تأیید کنند.[۱۰۷]
در این روش اگرچه ممکن است تا حد زیادی بتوان امضاء را منحصر به فرد دانست، ولی مشکل امضای بیومتریک این است که خصیصه های فیزیکی و رفتاری افراد با افزایش سن، بیماری و سایر عوامل تغییر می کند و به همین دلیل امضای مذکور نیز مصون از اشتباه نیست.[۱۰۸]

۳-امضاء با رمزنگاری سری مشترک

شیوه های راز مشترک، سیستمی است که فقط طرفین قرارداد به طور خصوصی بوسیله این شیوه محرمانه با هم در ارتباط هستند. در این مورد هیچ، سیستم امنیتی همانند رمزنگاری و مانند آن غیر از این شیوه محرمانه وجود ندارد. توافق آن ها مبتنی بر شیوه محرمانه ای است که بین طرفین معامله وجود دارد. استفاده از این شیوه کم هزینه است و همچنین نیازمند یک پیش قرارداد بین طرفین است.[۱۰۹]

۴-امضاء با قلم الکترونیکی (قلم نوری)

این شیوه که به امضای قلم کامپیوتری[۱۱۰] شناخته می شود، امکان نوشتن را روی صفحه مانیتور بوسیله قلم با بهره گرفتن از برنامه ای فراهم می آورد. فن آوری قلم نوری به این صورت است که هنگامی که فرد با این قلم و بر روی صفحه مخصوصی امضای خود را پیاده می کند، به طور دقیق همان امضاء در روی صفحه مانیتور رایانه پدیدار می شود. یعنی امضای عادی فرد در بیرون از رایانه انجام می شود، ولی به همان شکل در صفحه مانیتور رایانه نمودار می گردد. [۱۱۱]
این برنامه دو عمل اساسی را برای این نوع امضاء انجام می دهد. اول عمل مجسم کردن امضاء، دوم عمل تأیید امضاء.
این شیوه همانند اسکن امضاء و الصاق آن به داده پیام است که علی رغم سهولت این شیوه دارای مخاطراتی است که احتمال سوءاستفاده از آن وجود دارد.[۱۱۲]
در یک تقسیم بندی کلی نیز بر اساس ارزش اثباتی و سطح ایمنی فراهم شده، امضای الکترونیکی را به دو دسته ساده و مطمئن تقسیم می کنند. منظور از ارزش اثباتی، تأثیر قانونی امضای انجام شده در سند در ایجاد اطمینان برای قاضی مبنی بر درستی ادعای شخصی است که به آن استناد می کند.
این تقسیم بندی در قوانین مختلف از جمله قانون نمونه آنسیترال(۲۰۰۱)و قانون تجارت الکترونیک جمهوری اسلامی ایران بیان شده است.

۵- امضای الکترونیکی ساده [۱۱۳]

• .آل عمران:۹۷٫ ↑
• . هود:۲۸٫ ↑
• . ابن عاشور،ج۱۱،ص۲۴۴٫ ↑
• . حدید:۲۵٫ ↑
• . ابن عاشور،ج۲۷،ص۳۷۴٫ ↑
• . راغب اصفهانی، ج۱، ص ۴۲۰، ذیل ماده « سلط». ↑
• . ابراهیم:۱۱٫ ↑
• . راغب اصفهانی، ج۱،ص۱۲۱، ذیل ماده «بره». ↑
• . مصطفوی، ج ۱، ص ۲۶۳-۲۶۲، ذیل ماده «برهن». ↑
• . قصص:۳۲٫ ↑
• . ابن عاشور، ج ۲۷، ص ۱۸۶٫ ↑
• . جن: ۱۲٫ ↑
• . رضایی اصفهانی ،پژوهشى در اعجاز علمى قرآن، چاپ دوم، (رشت: کتاب مبین، ۱۳۸۱ش) ص۶۳٫ ↑
• . ابن عاشور، ج۱۷، ص ۶۷٫ ↑
• . انفال:۳۱٫ ↑
• . ابن عاشور، ج۹، ص۸۳٫ ↑
• . فضل بن حسن طبرسى ‏، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، چاپ سوم (تهران: ناصر خسرو ‏،۱۳۷۲ ش‏)‏، ج۵، ص ۲۲۳٫ ↑
• . سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی، فی ظلال القرآن، چاپ هفدهم، (بیروت- قاهره: دارالشروق، ‏۱۴۱۲ ق‏)، ‏ ج۴ ، ص ۱۸۶۱٫ ↑
• . اسراء: ۸۸٫ ↑
• . هود:۱۳٫ ↑
• . بقره:۲۳٫ ↑
• . ِِیونس:۳۸ ↑
• . ابن عاشور، ج۱، ذیل آیه ۲۳ سوره بقره. ↑
• . هود:۱۳٫ ↑
• . ابن عاشور، ج۱۱، ص ۲۱۹٫ ↑
• . مراد ابن عاشور از “مبرد”، ابوالعباس محمد بن یزید مبرد، نحوی (متوفای ۲۸۶) وصاحب کتاب «اعراب القرآن» باشد. ↑
• . ابن عاشور، ج۱۱، ص ۲۱۹٫ ↑
• . یونس:۳۸٫ ↑
• . بقره:۲۳٫ ↑
• . فضل حسن عباس؛ سناء فضل عباس، اعجاز القرآن الکریم،بی نا، (عمان:دار الفرقان، ۱۹۹۱م)، ص ۳۳-۳۱٫ ↑
• . ابن عاشور، ج۱، ص ۲۱۵-۲۰۴٫ ↑
• . عایشه بنت الشاطیء، اعجاز بیانی قرآن، (مترجم: حسین صابری)، چاپ اول، (تهران: شرکت انتشاراتی علمی وفرهنگی،۱۳۷۶)، ص ۱۸۹٫ ↑
• . عایشه بنت الشاطیء، ص ۱۹۰٫ ↑
• . ابن عاشور، ج۱۱، ص۱۰و ج۱۲، ص۸ و ج۱۶، ص ۸ و ج۱۶، ص ۹۳ و ج۱۹، ص ۱۰۰ و ج۲۰، ص۷ و ج۲۰، ص ۱۲ و ج۲۲ ، ص ۱۹۴ و ج۲۵، ص ۶ و ج ۲۵، ص ۹۸ و ج ۲۹، ص ۵۶٫ ↑
• . محمد جواد اسکندرلو، اعجاز قرآن و مصونیت از تحریف، اول،(قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی،۱۳۹۰ش)، ص ۴۶٫ به نقل از عایشه بنت الشاطیء، الاعجاز البیانی، ص۶۸-۶۵٫ ↑
• . نساء:۸۲٫ ↑
• . ابن عاشور، ج۴، ص ۲۰۰، ذیل آیه ۸۲ سوره نساء. ↑
• . قصص:۴۹٫ ↑
• . ابن عاشور، ج۲۰،ص۷۳، ذیل آیه ۴۹ سوره قصص. ↑
• . یونس:۱٫ ↑
• . اسراء:۸۸٫ ↑
• . ابن عاشور ،ج۱، ص ۳۳۲٫ ↑
• . همان، ج۱۴،ص ۱۶۰، ذیل آیه ۸۸ سوره اسراء. ↑
• . همان، ج۱۹، ص ۲۱۷،ذیل اغراض سوره نمل. ↑
• . توبه:۳۳٫ ↑
• . ابن عاشور، ج۱۰، ص ۷۴٫ ↑
• . نمل: ۱٫ ↑
• . ابن عاشور، ج۱۹، ص ۲۱۹٫ ↑
• . اسراء: ۸۸٫ ↑
• . اسراء:۸۸٫ ↑
• . بقره:۲۴٫ ↑
• . رضایی اصفهانی، محمدعلی، «اعجاز قرآن کریم و ابعاد آن» ۱۶ دی ۱۳۹۳، www.isqa.ir ↑
• . عنکبوت:۵۱٫ ↑