شامل تمام مراحلی که در آن کارمندان به صورت داوطلبانه دانش و مهارتشان را به منظور توانایی بهتر در مشارکت سازمانی، بهبود می بخشند.

جدول ۲-۷
داده های جدول را می توان در قالب ۷ دسته رفتار طبقه بندی کردکه عبارتند از :

1. رفتارهای کمک کننده[۷۱]
2. رادمردی وگذشت[۷۲]
3. وفاداری سازمانی[۷۳]
4. اطاعت سازمانی[۷۴]
5. ابتکارات فردی[۷۵]
6. رفتار مدنی[۷۶]
7. توسعه شخصی[۷۷]

۲-۳-۱۵-۱ رفتارهای مساعدتی یا کمک کننده
گونه ای مهم از رفتارهای شهروندی سازمان،شامل کمک های داوطلبانه به دیگران و یا جلوگیری از اتفاقات مربوط به کار. ارگان) ۱۹۹۸( نوع دوستی، میانجیگری و تشویق را سه بعد کمک های داوطلبانه معرفی می کند.
۲-۳-۱۵-۲ راد مردی و گذشت
نوعی خوش نیتی و تحمل شرایط نامطلوب کاری بدون ابراز شکایت. ارگان این نوع رفتارها را که نسبت به رفتارهای کمک کننده توجه کمتری به آن‏ها گردیده،به عنوان تمایل کارکنان به تحمل شرایط نامطلوب بدون ابراز شکایت تعریف می کند (Castro et al, 2004). تحقیقات تجربی مک کنزی[۷۸] (۱۹۹۳) و پادساکف (۱۹۹۰) که از این سازه استفاده کردند تمایز در مرجعیت و عواقب این نوع رفتار را از سایر گونه های رفتاری رفتار شهروندی سازمانی نشان میدهد.
۲-۳-۱۵-۳ وفاداری سازمانی
حمایت و دفاع در مقابل تهدیدات خارجی، حفظ تعهد و پایبندی به سازمان حتی در شرایط نامطلوب را می توان به عنوان وفاداری سازمان تعریف کرد. این رفتارها متمایز از سایر رفتارهای شهروندی بوده و شامل مفهوم طرفداری صادقانه گراهام (۱۹۸۹) حسن نیت در حال گسترش و حمایت از سازمان گئورک ) ۱۹۹۷( می باشد.
۲-۳-۱۵-۴ اطاعت سازمانی
نوعی خود کنترلی شامل پذیرش قوانین، مقررات و رویه های سازمانی حتی در حالت عدم نظارت و کنترل خارجی، این بعد از رفتارهای شهروندی که دارای سابقه ای قدیمی در تحقیقات رفتارهای شهروندی است بدین دلیل در زمره‎ی رفتارهای شهروندی نگریسته می شود که حتی با وجود اینکه اطاعت از قوانین و مقررات سازمانی از هر فرد سازمانی انتظار می رود، بسیاری از کارکنان آن را انجام نمی دهند و کارکنانی که به صورت درونی و وجدانی از تمامی مقررات و دستورالعملهای سازمان حتی در شرایط عدم نظارت خارجی اطاعت می کنند در ردیف شهروندان خوب به حساب می آیند. (Podsakoff et al,2000)
2-3-15-5 ابتکار شخصی:
رفتارهایی فرانقشی که ماورای حداقل نیازمندیهای کلی مورد انتظار قرار دارد. (Ryan, 2002) رفتارهایی شامل فعالیت های خلاقانه و داوطلبانه، طراحی های نوآورانه برای بهبود وظیفه شخصی و یا عملکرد سازمانی. موتوویلدر و بورمن مؤلفه های اصلی این سازه را انجام داوطلبانه و مشتاقانه فعالیت های وظیفه ای عنوان می کنند. (Podsakoff et al,2000 ) ارگان (۱۹۹۸) بیان می کند که تمایز میان این گونه رفتارها و رفتارهای درون نقشی بسیار مشکل است زیرا تفاوت ها بیشتر در درجه هستند تا در نوع آن‏ها.
۲-۳-۱۵-۶ رفتارهای مدنی
یک سطح کلان از علاقه یا تعهد به سازمان به عنوان یک کل که از مباحث گراهام ( ۱۹۹۱) در مورد مسئولیت پذیری ناشی می شود. این بعد که در تمایل به مشارکت در فعالیت های حکومت به عنوان یکی از مفاهیم اصلی شهروندی ریشه دارد در مطالعات ارگان به عنوان رفتار مدنی و در مطالعات گراهام به عنوان مشارکت سازمانی در نظر گرفته می شود (Mackenzie et al,1993).
2-3-15-7 توسعه شخصی
این بعد که در مطالعات کتز(۱۹۸۴) رگئورگ و برین ( ۱۹۹۲) مورد شناسایی قرار گرفت شامل آن دسته از رفتارهای داوطلبانه کارکنان است که به منظور بهبود و افزایش دانش، تواناییها و مهارتهایشان انجام می دهند. از ویژگی چنین رفتارهایی یادگیری مجموعه‎ای جدید از مهارت ها به منظور توسعه و افزایش دامنه مشارکت در سازمان است(Mackenzie et al,1993). به نظر می رسد چنین رفتارهایی متأثر از صلاحدید کارکنان بوده و به طور مفهومی از انواع رفتار شهروندی سازمان متمایز است.
با مروری بر ادبیات رفتارهای شهروندی می توان به این نتیجه رسید که تقریباً تمام تحقیقات صورت گرفته در حوزه‎ی این موضوع تحت تأثیر مقاله کتز (۱۹۶۴)[۷۹] قرار گرفته است،با بررسی ابعاد مورد نظر کنز یعنی:

1. همکاری با دیگران
2. حمایت از سازمان
3. ایده های داوطلبانه و سازنده
4. خود آموزشی
5. داشتن نگرشی مطلوب به سازمان

می توان دریافت که یک تشابه قوی میان انواع رفتارهای شهروندی سازمان، و ابعاد رفتارهای خود جوش و نوآورانه مذکور وجود دارد.
به عنوان نمونه می توان موارد ذیل را بیان نمود:

• همکاری با دیگران= کمک به دیگران، رادمردی و گذشت.
• حمایت از سازمان= رفتار مدنی، وفاداری به سازمان
• خود آموزشی = توسعه شخصی ( Podsakoff et al,2000)

نتمه یر[۸۰] ابعاد رفتارهای شهروندی را در قالب چهار طبقه دسته بندی کرد.

• 1. رادمردی و گذشت

۳-۴٫ ابزارگردآوری داده ها

در این تحقیق از دو نوع پرسشنامه استاندارد استفاده شد. پرسشنامه اول شامل پرسشنامه استاندارد اسپریتزر و میشرا جهت سنجش وضعیت توانمندسازی روان شناختی کتابداران و پرسشنامه دوم پرسشنامه استاندارد وتن و کمرون جهت سنجش وضعیت عوامل موثر بر توانمندسازی روان شناختی می‏پردازد.
در پرسشنامه اول که جهت سنجش وضعیت توانمندسازی روانشناختی کتابداران مورد استفاده قرار می‏گیرد، در بعد احساس شایستگی ۳ سوال، بعد احساس موثر بودن ۳ سوال، بعد معنی‏دار بودن ۳ سوال و بعد اعتماد نیز ۳ سوال مطرح شد.
در پرسشنامه دوم(وتن و کمرون) جهت سنجش عوامل موثر بر توانمندسازی روان شناختی در بعد داشتن اهداف روشن ۳ سوال، نظام پاداش‏دهی ۳ سوال، دسترسی به منابع ۳ سوال، ساختار سازمانی ۲ سوال(شرایط سازمانی)- در بعد فراهم نمودن اطلاعات ۳ سوال، تفویض اختیار۱ سوال، دادن استقلال ۲ سوال، مدیریت مشارکتی ۶ سوال و تشکیل گروه ۳ سوال(راهبردهای مدیریتی)، در بعد الگوسازی ۳ سوال، حمایت‏های کلامی و اجتماعی ۳ سوال و برانگیختگی هیجانی ۳ سوال(منابع خودکارآمدی) مطرح شد.
گویه های پرسشنامه با بهره گرفتن از طیف ۷ درجه‏ای لیکرت سنجیده شد که با بهره گرفتن از نظر اساتید و کارشناسان آمار برای گویاتر شدن نتایج، تنها در نمایش نمودارها طیف ۷ درجه‏ای لیکرت به طیف ۵ درجه‏ای ادغام شد. سپس در تحلیل نهایی میانگین هر مقیاس با نمره گذاری ذیل سنجیده شده و وضعیت هر عامل مشخص شد. این نمره گذاری به این صورت می‏باشد:
از گزینه ۱-۲:بسیار نامطلوب(خیلی کم). از گزینه ۲-۳: نامطلوب(کم). از گزینه ۳-۴: متوسط رو به پایین. از گزینه ۴-۵: متوسط رو به بالا. از گزینه ۵-۶: مطلوب(زیاد) و از گزینه ۶-۷: بسیار مطلوب(بسیار زیاد).

۳-۵٫ روایی یااعتبار

مفهوم روایی[۵۳] اشاره به دقت ابزار اندازه‏گیری دارد و به این سوال پاسخ می‏دهد که ابزار اندازه‏گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می سنجد (اشرفی ریزی و کاظم پور،۱۳۸۷).
با توجه به استاندارد بودن هر دو پرسشنامه، باز هم از نظر خبرگان مربوطه استفاده به عمل آمد و پرسشنامه ها توسط آنها مورد بررسی قرار گرفت و نظرات اصلاحی آنها در مورد ارتباط گویه ها با متغیرها، رابطه محتوایی گویه ها با همدیگر، واضح بودن و شکل ظاهری آنان، منطقی بودن و چیدمان آن ها در پرسشنامه ها اعمال شد.

۳-۶٫ پایایی یااعتماد

برای برآورد ضریب پایایی از روش آلفای کرونباخ استفاده شد. ابتدا آلفای کرونباخ گویه های زیرمجموعه هر متغیر محاسبه سپس ضریب پایایی کل بدست آمد که در جدول ۳-۱ به آن اشاره شده است.

جدول (۳-۱). آلفای کرونباخ مقیاس ها

• . پرونده پینوشه نزد دیوان عالی و مجلس اعیان انگلستان، در بخش دوم به تفضیل بررسی خواهد شد. ↑
• . Emerich de Vattel ↑
• . صدر، جواد، حقوق دیپلماتیک و کنسولی، موسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دهم، ۱۳۸۹، صفحه ۱۸ ↑
• . ضیائی بیگدلی، محمد رضا، حقوق بین الملل عمومی، انتشارات گنج دانش، چاپ بیست و هفتم، ۱۳۸۵، صفحه ۴۲۷ ↑
• . میرمحمدی، سیدمصطفی، سوء استفاده از مصونیت های دیپلماتیک و ضمانت اجرای آن در حقوق بین الملل، نامه مفید، شماره ۳۳، سال هشتم، ۱۳۸۱، صفحه ۱۳۴ ↑
• . پیشین ↑
• . Representative Theory ↑
• . میرمحمدی، سیدمصطفی، پیشین، صفحه ۱۳۹ ↑
• . Extra Territorium Theory ↑
• . میرمحمدی، سیدمصطفی، پیشین، همان صفحه ↑
• . Interest of Function Theory ↑
• . Functional Immunity ↑
• . Personal Immunity ↑
• . کجویان قینی، جواد، پیشین، صفحه ۳۵ ↑
• . طبق ماده ۶ قانون مجازات اسلامی: … هر جرمی که مأموران سیاسی (دیپلماتیک) و کنسولی و فرهنگی دولت ایران که از مصونیت سیاسی (دیپلماتیک) استفاده می کنند، مرتکب گردند، طبق قوانین جزایی جمهوری اسلامی ایران مجازات می شوند. ↑
• . صدر، جواد، پیشین، صفحه ۳۹ ↑
• . Cassese, Antonio,” When May Senior State Officials be Tried for International Crimes? Some Comments on the Congo v. Belgium Case”, European Journal of International Law, Vol. 13 (4), (2002), P. 853 ↑
• . Ndombasi Yerodia ↑
• . Tutsies ↑
• . Kinshasa ↑
• . در این قضیه بلژیک با این فرض که وزیر امور خارجه وقت کنگو پیش از تصدی وزارت، جرایم شدید موضوع معاهده ۱۹۴۹ ژنو و جنایات علیه بشریت مرتکب شده و حقوق بین الملل را نقض نموده، قرار جلب او را صادر کرد. ↑
• . طرفین دعوی به کنوانسیون وین در خصوص روابط دیپلماتیک مصوب ١٨ آوریل ١٩۶١ و کنوانسیون نیویورک در خصوص مأمورین ویژه مصوب ٨ دسامبر١٩۶٩ استناد کردند. دیوان دریافت هر چند که این کنوانسیون ها از برخی جهات نسبت به موضوع مصونیت قابلیت استناد دارد اما مشخصاً مقرراتی در خصوص مصونیت از صلاحیت وزیر امور خارجه ندارند. نتیجتاً دیوان می بایست بر اساس حقوق بین الملل عرفی مبادرت به اخذ تصمیم در این خصوص نماید. ↑
• . علوی، سیدمهرداد، مصونیت سران دولت ها در حقوق بین الملل، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق بین الملل، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، سال ۱۳۸۲، صفحه ۱۰۷ ↑
• . Marks, Jonathan H., “Mending the Web: Universal Jurisdiction, Humanitarian Intervention and the Abrogation of Immunity by the Security Council”, Columbia Journal of Transnational Law, Vol. 42, (2004), P. 15 ↑
• . در سال ۲۰۰۱، قضاتی مانند:Kooijmans, Buergenthal, Higgins در مقالات مختلفی در مورد مصونیت وزیر امور خارجه اظهار نظر کردند و معتقد به عدم مصونیت وزیر امور خارجه بوده و این حق را فقط برای رهبر یک کشور قائل بودند. ↑

• . Marks, Jonathan H., Op.cit, P. 14 ↑
• . در نظریۀ جداگانه قاضی کوروما اظهار داشت : مصونیت وزیر امور خارجه نه تنها ضرورت شغلی است، بلکه امروزه به صورت فزاینده ای وی کشور را نمایندگی می کند، حتی اگر چه این موقعیت به موقعیت رئیس کشور قابل تشبیه نیست. در نظری مخالف قاضی الخاساونه عنوان کرد: مصونیت وزیر امور خارجه بر عکس مصونیت دیپلمات ها مبنای چندان روشنی ندارد. مصونیت وزیر امورخارجه بیشتر بر اساس اخلاق و نزاکت است تا بر پایه قواعد حقوق بین الملل عام و از سویی دیگر وزیر امور خارجه بر عکس رئیس کشور تجسم و نماد یک کشور نیست. ↑
• . Colangelo, Anthony J., “Universal Jurisdiction as an International ‘False Conflict’ of Laws”, Michigan Journal of International Law, Forthcoming; SMU Dedman School of
  Law Legal Studies Research Paper, No. 00-35, (2009), P. 38 ↑
• . مصونیت کیفری مقامات دولت ها نزد مراجع داخلی سایر کشورها در برخی موارد از جمله اصل صلاحیت جهانی و ارتکاب جنایات بین المللی با محدودیت مواجه می شود. این مسئله در بخش دوم پایان نامه به تفضیل مورد بررسی قرار می گیرد. ↑

• . دیوان در قضیه کنگو علیه بلژیک نتیجه گرفته است که مصونیت هایی که وزیر امور خارجه شاغل در حقوق بین الملل از آن برخوردار است در چهار حالت مختلف مانع تعقیب کیفری نمی شود.

  1. اگر دادگاه کشور متبوع وزیر امور خارجه تعقیب قضایی او را آغاز کرده باشد.
  2. اگر دولت متبوع وزیر امور خارجه یا دولتی که او نمایندگی آن را دارد تصمیم بگیرد از او سلب مصونیت کند.
  3. به محض اینکه مأموریت رسمی او پایان یابد، مشروط بر اینکه دادگاه طبق حقوق بین الملل صلاحیت داشته باشد به جرایمی که وزیر خارجه پیش یا پس از تصدی مأموریت و در طول تصدی به عنوان خصوصی مرتکب می شود رسیدگی نماید.
  4. هنگامی که وزیر امور خارجه شاغل یا وزیر امور خارجه سابق در یک دادگاه کیفری بین المللی تحت تعقیب کیفری قرار گیرد.

  ↑

• . Cassese, Antonio, Op.cit, P. 855 ↑
• . ضیائی بیگدلی، محمد رضا، پیشین، صفحه ۴۳۷ ↑
• . Convention on Special Missions (1969) ↑
• . Head of State Immunity ↑
• . رئیس کشور، برحسب نظام سیاسی و بر طبق قانون اساسی یک کشور، ممکن است پادشاه (ملکه)، رهبر، رئیس جمهور، نخست وزیر یا … باشد. ↑
• . ایالات متحده آمریکا نمونه بارز چنین نظام سیاسی می باشد. در این کشور رئیس جمهور هم در سطح داخلی و هم در روابط بین المللی مقام اول رسمی کشور و رئیس کشور محسوب می شود. ↑
• . هاشمی، سیدمحمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران (جلد دوم)، نشر میزان، چاپ نهم، ۱۳۸۳، صفحه ۴۸ ↑
• . Power, Robert C., Op.cit. ↑
• . The Institute of International Law, Resolution on ” Immunities from Jurisdiction and Execution of Heads of State and of Government in International Law “, Vancouver, (2001) ↑
• . مصونیت های قضایی و اجرایی رئیس دولت و حکومت در حقوق بین الملل، قطعنامه مصوب نشست ون کوور، اوت ۲۰۰۱، موسسه حقوق بین الملل، ترجمه محمود صوراصرافیل، مجله حقوقی، شماره ۳۰، ۱۳۸۳، صفحه ۳۹۵ ↑
• . Convention on the Prevention and Punishment of Crimes against Internationally Protected Persons, including Diplomatic Agents (1973) ↑
• . Zappala, Salvatore, “Do Heads of State in Office Enjoy Immunity from Jurisdiction for International Crimes? The Ghaddafi Case Before the French Cour de Cassation”, European Journal of International Law, Vol. 12 (3), (2001), P. 597 ↑

۸- پدران نیز مسئوولیت ایجاد تسهیلات لازم، به خصوص فراهم کردن آرامش روانی و عاطفی مادر را به عهده دارند.
۹- مراجعه به مراکز مشاوره ژنتیکی برای افرادی که می خواهند ازدواج کنند بویژه در موارد ازدواج خویشاوندی و یا بالا بودن سن مادر و خانواده هایی که دارای یک فرزند عقب مانده یا معلول هستند از ضروریات است(کریم پور، ۱۳۸۹).
ج) نقش خانواده در آگاهی دادن به جوانان در زمینه ازدواج: از مهمترین انتخاب های دوره جوانی، انتخاب همسر است، در مکتب اسلام به ازدواج و انتخاب همسر، بسیار اهمیت داده شده است. ازدواج و تشکیل خانواده از نظر بهداشت روانی اهمیت فراوان دارد. خانواده ها باید به فرزندان خود تفهیم کنند که ازدواجی موفق و پایدار است که زن و مرد هر دو موقعیت خود را درک کنند و درصدد تطبیق شرایط خود با نیازهای خانواده و مخصوصاً کودکان برآیند. یکی از علل عمده اختلالات روانی در کودکان و نوجوانان، گسسته شدن روابط خانوادگی یا اختلافات شدید بین اعضای خانواده است. شکی نیست که در ازدواج، سازش دائمی و صبر و گذشت فراوان لازم است (امیریان، ۱۳۸۰).
۲-۳-۹- مشخصه های سلامت روانی و شخصیت سالم
در زندگی و روابط انسان ها، معیارهایی وجود دارد که به سلامت روان کمک می کند و در زیر به برخی از آنها اشاره می گردد:
۱- صداقت در رفتار: افرادی که بین نیت درونی آنها با رفتار بیرونی شان هماهنگی بیش تری باشد از سلامت روانی بهتری برخوردارند. و در غیر این صورت سلامت روانی به خطر می افتد، مثلاً فردی که دروغ می گوید بخش زیادی از انرژی روانی او صرف فاش نشدن دروغ خواهد شد(سالاری، ۱۳۹۲).
۲- پذیرش ضعف و شکست های خود: جهت کمک به سلامت روان لازم است شکست ها را به عدم تلاش نسبت دهیم نه به عدم توانایی(کریم پور، ۱۳۸۹).
۳- انعطاف پذیری: زندگی اجتماعی پستی ها و بلندی ها ، بدی ها و خوبی ها، خیرها و شرّها، را دارد، لذا لازم است انسان ظرفیت پذیرش تغییرات را داشته باشد، زیرا باعث کمک به بهداشت روان می گردد(سالاری، ۱۳۹۲).
۴- توانایی نه گفتن: در مقابل خواسته های غیر منطقی خود و دیگران توانایی «نه گفتن» را داشته باشیم و کارها را براساس رضایت خاطر درونی خود انجام دهیم نه به خاطر رضایت دیگران.
۵- داشتن قاطعیت: رفتار قاطعانه را روزانه تمرین کنیم و بدون عصبانیت و پرخاشگری و با بهره گرفتن از ارتباط کلامی مناسب از حق خود دفاع نماییم(جعفری، ۱۳۸۹).
۶- دوری از فرض های غلط ذهنی: فردی که با خوش رویی با دیگران رفتار نمی کند، این مسأله باعث می شود که دیگران نیز همان واکنش را با او داشته باشند، لذا به این تصور در می آید که دیگران از او بدشان می آیند و او را دوست ندارند (امینی،۱۳۸۳).
۷- ورزش: ورزش علاوه بر این که امید به زندگی بهتر را بیش تر می کند، بلکه زنجیره تفکرات منفی را نیز قطع می کند (امینی، ۱۳۸۳).
۸- سازگاری مناسب اجتماعی: فرد سالم، ارتباط گرم و صمیمانه ای به دیگران دارد، سعی می کند به دیگران احترام گذاشته و به احساسات آنها با صمیمت و مهربانی پاسخ دهد (فراهانی و کرمی نوری، ۱۳۸۳).
۹- داشتن هدف در زندگی: یک فرد سالم، فلسفه زندگی خود را می شناسد و زندگی را پوچ و بی معنی نمی داند، برای زندگی خود ارزش قایل بوده و بیهوده زندگی خود را فدای امور بی ارزش نمی کند (فراهانی و کرمی نوری، ۱۳۸۳).
۱۰- حرکت برای پیشرفت: تلاش و کوشش لازم را داشته باشیم اما انتظار کامل بودن در تمام زمینه ها را نداشته باشیم، لذا آنچه مهم است تلاش به اندازه توانایی است.
۱۱- خود کارآمدی و خودگردانی: خود کارآمدی، ارزیابی فرد از توانایی خود در انجام یک تکلیف است. خود گردانی مستلزم توانایی فرد در تأثیر گذاری بر رفتار خود به جای واکنش مکانیکی در برابر محیط است (کدیور، ۱۳۸۲).
۱۲- ابراز احساسات: احساسات مثبت مانند شادی و محبت و احساسات منفی از جمله خشم، نگرانی و اضطراب را درون فکنی و سرکوب نکنیم و بدون رفتار پرخاشگرانه آنها را ابزار کنیم.
۱۳- درک توانایی خود و دیگران: نقاط قوت و ضعف خود را بشناسیم و سعی در شناختن نقاط قوت و ضعف دیگران داشته باشیم. توانایی عفو و گذشت را داشته باشیم و همیشه برای اشتباهات خود را سرزنش نکنیم چون سرزنش باعث کاهش اعتماد به نفس و عزت نفس افراد می شود.
۱۴- احترام به دیگران: به دیگران احترام بگذاریم، چون این امر باعث می شود که دیگران نیز به ما احترام بگذارند و امکان انگیزش و تقویت محیطی فراهم گردد.
۱۵- داشتن یک نگرش مثبت: نسبت به دوستان، همسالان و بزرگسالان دید مثبتی را پیدا کنیم، چون نگرش خوب به بهداشت روان کمک می کند.
۱۶- احساس امنیت و آرامش خاطر: افراد سالم دچار اضطراب و نابسامانی دائمی فکری نیستند. آنها دلواپس نیستند و از آینده و اتفاقات هراسی ندارند. آنها با بردباری و احساس امنیت با وقایع روبرو می شوند و برای آنها راه حل منطقی پیدا می کنند (جردن[۶۷] و همکاران، ۱۹۹۹).
۱۷- داشتن اعتماد به نفس و احساس کفایت: اعتماد به نفس ، داشتن نگرش مثبت به توانایی های خود می باشد که رابطه تنگاتنگی با احساس کفایت دارد. این که کسی به خود و توانایی های خود اعتماد داشته باشد و بگوید من می توانم این کار را انجام دهم و مشکلات را از پیش پا بردارم حاکی از داشتن بهداشت روانی است (پورمقدس، ۱۳۶۷).
۲-۳-۱۰- مفهوم سلامت روان شناختی یا سلامت روان[۶۸]
سازمان بهداشت جهانی[۶۹]– سلامت را به صورت بهزیستی کامل فیزیکی – روانی و اجتماعی تعریف می کند. نه صرف فقدان بیماری و ناراحتی. سلامت در دیدگاهی کلی نگر از جنبه های روانی – اجتماعی و فیزیکی مورد توجه قرار می گیرد. رابطه آن با محیط نیز در نظر قرار می گیرد. سلامت روان شناختی نیز تعریفی است که دانشمندان روان شناختی و علوم اجتماعی و رفتاری در مورد کارآمدی و عملکرد روان شناختی متناسب انسان ارائه کرده اند. مفهوم سلامت و بیماری روانی در طول زمان تغییرات و دگرگونی های زیادی داشته اند. ارسطو در کتاب اخلاق می گوید: هر انسان به اندازه ای سالم است که توانسته کنشهای بشری را در خود توسعه دهد. از آنجا که بشر بالاترین عملکرد هوش را دارد پس بهترین زندگی، زندگی خردمندانه است و سلامت روانی یعنی نوعی زندگی که استدلال بر آن کاملا حکومت کند. مفهوم طبیعت گرایانه سلامت روانی توسط ارسطو، در قرون وسطی نادیده گرفته شد، از قرن هفتم و شانزدهم سلامت روان شناختی بصورت پرهیزکاری تعریف شد. پس از قرن شانزدهم مجددا سلامت روان شناختی بصورت طبیعت گرایانه تعریف شد. همزمان با رنسانس روانپزشکی در اواخر قرن ۱۹ سلامت روان شناختی نوعا به صورت «فقدان بیماری روانی» تعریف گردید(ابراهیم پور، ۱۳۹۰).
معمولا سلامت روان شناختی را به ۳ شکل می توان تعریف کرد: نخست معنای خودآگاهی[۷۰] که این تعریف توسط فروید[۷۱] (۱۸۵۶)، مک دوگال[۷۲] (۱۸۷۱)، جورج برکلی[۷۳] (۱۶۸۵) و بسیاری از هستی گرایان و نظریه پردازان نقش مانند لورنتز – پذیرفته شده است. تعریف دوم شامل خود شکوفایی و تحقق خود[۷۴] می شود، یعنی بالفعل ساختن توانایی های روان شناختی ذاتی و درونی با بهره گرفتن از نوعی دگرگونی روانی میسر می شود. یونگ[۷۵] (۱۸۷۵)، آلپورت[۷۶] (۱۸۹۷)، و انسان گرایانی مازلو[۷۷] (۱۹۰۸)، این دیدگاه را پذیرفته اند. سومین تعریف سلامت روانی حدودی است که فرد توانسته با «شبکه روابط اجتماعی پایدار» یکپارچه شود آدلر[۷۸] (۱۸۷۰)، و بسیاری از جامعه شناسان این تعریف را پذیرفته اند(کریم پور، ۱۳۸۹).
۲-۳-۱۱- مفهوم سلامت روان در نظریه های روانکاوی
سلامت روان از نظر آلپورت: گوردن آلپورت یکی از نخستین روانشناسایی بود که توجه خود را به شخصیت سالم معطوف داشت. از نظر وی افراد سالم در سطح معتدل و آگاهی عمل می کنند، از قید و بندهای گذشته آزادند. و نیروهایی که آنها را هدایت می کنند، هدفها و انتظارهایی است که از آینده دارند. آلپورت از افراد برخوردار از سلامت روان به عنوان انسان بالغ یاد می کند و برای آن هفت ویژگی ذکر می کند که عبارتند از: گسترده مفوم خود، ارتباط صمیمانه با دیگران ، امنیت عاطفی، ادراک واقع بینانه و مهارت در وظایف، عینیت بخشیدن به خود و وظیفه یگانه ساز زندگی به نظر آلپورت هرچه شخص با فعالیت های مردم و اندیشه های متنوع در ارتباط باشد سلامت روانی بیشتری دارد شخص سالم می تواند به پدر و مادر فرزندان همسر یا دوستان نزدیکش صمیمیت نشان دهد تصور شخس نسبت به خود و نیز از اهمیت زیاد برخوردار است. نکته مهم اینکه خود را با تمام کمبود و نقاط مثبت آن مورد قبول واقع شود و هر چه شخص را واقع بینی به خود بنگرد سلامت روانی او بیشتر است آلپورت خصیصه امنیت عاطفی را با ناکامی خوانده است اشخاص سالم، موانع را تحمل می کنند تسلیم ناکامی نمی شوند بلکه برای هدفها یا هدف های دیگری که جایگزینی هدف های پیشین ساخت اند شیوه های متفاوتی که از ناکامی کمتری برخوردار باشند بکار می گیرند(گنجی، ۱۳۷۶).
شخصیت سالم و بالغ شخصیتی است که بتواند عینیت خود را نشان دهد و خود را بهتر بشناید انسانی که به مرتبه برتری از بصیرت نفس رسیده باشد صفت منفی خود را به دیگران فرا نمی افکند. آلپورت ضمن تأکید مراتب کار معتقد است که حس تعهد اشخاص سالم به اندازه ای نیرومند است که وقتی سرگرم آثار خود می شوند می توانند هر گونه مکانیسم دفاعی با سائق مربوط به من را نادیده انگارد. در این رابطه جمله زیر را از یک پزشک نقل کرده است تنها راه دوام آوردن زندگی دانستن وظیفه ای برای به انجام رساندن است تصور آلپورت از شخصیت سالم جنبه دیگری نیز دارد که شاید خلاف انتظار به نظر برسد هدف هایی که شخص سالم آرزو می کند در نهایت دست یافتنی است به نظر آلپروت شخصیت سالم بدون داشتن آرزوها و جهتی به سوی آینده نا میسر است(سالاری، ۱۳۹۲).
– سلامت روان از نظر راجرز[۷۹]: به نظر راجرز اساسی ترین انگیزه، رفتار آدمی است مهمترین مفهوم در نظریه وی خویشتن است که شامل افکار ، ادراکات و ارشهای است که من را تشکیل می دهد این خویشتن ادراک شده بر ادراک فرد از جهاتی بر رفتار او تأثیر می گذارد. در نظر راحرز در رابطه با خود پنداره خویش است که فرد دست به ارزیابی تجربه های می زند و یک فرد سازگار و سالم خود پنداره آرمای دارد. هرچه خویشتن آرمانی به خویشتن واقعی نزدیکتر باشد فرد راضی تر خواهد بود ولی فاصله زیاد بین این دو به نارضایتی و نا خوشنودی منجر می شود. راجر برای روان سالم از خود پنداری مثبت و سالم سخن به میان می آورد و خصایص زیر را بر می شمرد: پذیرش احساسات، عزت نفس، ارتباط خوب با دیگران، زندگی کامل در زمان حال، ادامه و یادگیری چگونه آموختن، توانایی تصمیم گیری و خلاقیت (شعاری نژاد، ۱۳۶۸: ۶۱).
– سلامت روان از نظر مزوم: مزوم نخستین نظریه دانی است که سلامت روان را با خوشبختی برابر می داند خوشبختی بخش و جدایی ناپذیر شخصیت سالم است و نه محصول جنبی و تصادفی و حتی موجب اعتلا به سطوح عالی تر با روری می شود خوشبختی چنان بخش از زندگانی سالم است که می توان آن را گواهی بر میزان سلامت روانی که شخص جوان دست یافته است پنداشت. مردم شخصیت انسانی را بیشتر محصول فرهنگ می داند و در نتیجه به اعتقاد وی سلامت روان بیش از آنکه امری فردی باشد مسئله ای اجتماعی است (سالاری، ۱۳۹۲).
– سلامت روان از نظر فیشن: ملاک های مهم از نظر فیشن عبارت است: شناخت خود و محیط، استقلال فردی، رفتار بهنجار و منطبق با معیارهای جامعه و پکپارچگی شخصیت. او معتقد است انسان موجودی اجتماعی است که برای سلامت روان و جسم خویش به همنوع وابستگی کامل دارد(شاملو، ۱۳۸۱).
روانشناسان با توجه به نگرشی که نیت به ماهیت انسان انگیزه های او، چگونگی تأثیر انگیزه ها، برخورد و رشد شخصیت و عوامل مؤثر در آن دارند تعریف های گوناگونی را از انسان سالم ارائه می دهند.
– سلامت روان از نظر فروید: از دیدگاه فروید شخص سالم دو ویژگی دارد:
الف) می تواند دوست بدارد و دوست داشته شود.
ب) می خواهد و می توان کار بکند(سالاری، ۱۳۹۲).
به عقیده فروید اکثر مردم به درجات مختلف، روان نژند هستند و سلامت روانی یک آرمان است نه یک هنجار آماری. طبق نظریه فروید ویژگی های خاصی برای سلامت روانی ضرورت دارد. نخستین ویژگی خودآگاهی است. یعنی هر آن چه که ممکن است در ناخودآگاه موجب مشکل شود بایستی خودآگاه شود و خودآگاهی حقیقی ممکن نیست مگر این که کنترل غیرواقعی و غیرضروری یا زیاد از حد (من برتر) در هم شکسته شود. به نظر فروید خودآگاهی عنصر اصلی (ولی نه عنصر کافی) سلامت روانی است. فروید بیگانگی منطقی از علاقمندی ها و اشتیاق های عمومی را، معیار نهایی سلامت روانی می داند (پوراسلامی و ایار، ۱۳۷۹).
– سلامت روان از نظر یونگ: یونگ به تکامل شخصیت در سراسر زندگی اعتقاد دارد و از انسان سالم به عنوان شخصیت فردیت یافته تعبیر می کند. فردییت یافتگان به مراحل عالی خود شناسی رسیده اند و خویشتن را هم در سطح هوشیار و نا هوشیار می شناسند و می پذیرند اشخاص سالم دیگران را پذیرا می باشند و با بردباری تحمل می کنند(رستمی، ۱۳۹۰).
آلپورت مشخصه های فرد سالم را بدین شرح بیان می کند: گسترش مفهوم خود، ارتباط صمیمانه با دیگران و امنیت روانی. که از توجه به نکات زیر حاصل می شود: شناخت نقاط فوت و ضعف خود، مهار احساسات خویش و هدایت آنها، تحمل ناکامی ها و دلسردی ها، ادراک واقع بینانه از واقعیت ها و پذیرش آنها به گونه ای که وجود دارند، مسئولیت، بدون داشتن ارزشمند بودن ایثار و تعهد انجام کار و پذیرش کار مهم مهارت های کافی برای انجام دادن آن رسیدن به بلوغ و سلامت روانی میسر نیست و داشتن فلسفه دو وحدت دهنده در زندگی(سالاری، ۱۳۹۲).
ویژگی های انسان سالم از نظر راجرز: پذیرش احساسات، عزت نفس، ارتباط خوب با دیگران زندگی کامل در زمان حال، ادامه یادگیری، توانایی تصمیم گیری خلاقیت(کریم پور، ۱۳۸۹).
انسان سالم از نظر ویکتور فرانکل: در انتخاب اعمالشان آزادند ، شخص مسئول هدایت زندگی هستند معلول نیروهای بیرونی خود نیستند و بر زندگیشان تسلط آگاهانه دارند در زندگی همتای مناسب خود را یافته اند از توجه به خود فراتر رفته اند بر آینده می نگرند و به هدف ها و خلاقیت اتی توجه می کنند. در نهایت امروزه شخص برخوردار از سلامت روانشناختی را با مفاهیمی زیر بیان می کنند(شعاری نژاد، ۱۳۶۸: ۶۱).
این نقایص اگر بسیار ضعیف هم باشند از طریق ازمونهای هوشی معلوم نمی شوند اما خود را در مقیاس هدفدار تر عصب – روانشناختی و نیز بی قرار و تکانشوری مداوم کودک نشان می دهد برای مثال در تحقیق از دانش آموزان پسر مدارس ابتدایی که نتایج هوشبهر آنها بالاتر متوسط ، اما نتایج درسشان ضعیف بوده از طریق آزمونهای عصب روان شناختی مشخص گردید که کارکرد قشر پیشانی آنها آسیب دیدده است (شعاری نژاد، ۱۳۶۸: ۶۲).
بعلاوه آنها تکانشی، واضطرب و معمولاً خرابکار و دچار مشکل بودند که این نشانگر عدم کنترل قشر پیش پیشانی برخواسته ها و امیال دستگاه لیمبیک آنهاست این کودکان به رقم داشتن توان فکری فراوان بیش از سایرین در معرض خطراطی همچون شکست تحصیلی – الکلیسم و بزهکاری قرار دارند به این دلیل که توانایی فکری آنان ناقص است بله به این خاطر که کنترل آنها برای روی زندگی هیجانی نشان آسیب دیده است. تاکنون نظریه های بسیاری که در آنها سلامت روان مورد توجه قرار گرفته است ارائه گردیده اند با نگاهی گذرا به برخی از معروفترین آنها می پردازیم (کریم پور، ۱۳۸۹).
نظریه موری: به عقیده موری[۸۰] (۱۹۸۳) فرد سالم از ساختار روانی خودش آگاهی لازم دارد. هم چنین وی در حین این که بین نیازهای مختلفش تعارضی ندارد از انواع نیازها نیز به نحوه مقتضی استفاده می کنند. در انسان سالم بهنجار بین (من برتر) و (من آرمانی) فاصله زیادی وجود ندارد. موری عقیده دارد که در انسان سالم ابتدا «نهاد» سپس (من برتر) و آن گاه «من» به ترتیب، نقش عمده را در کنترل رفتار ایفا می کنند و با نظارت خردمندانه (من) و مواظبت (من برتر) تکانه های نهاد به صورت قابل قبولی ارضا می شوند. به عقیده موری تمام انسانها با شدت و ضعف متفاوت، دچار «عقده» هستند. اما فقط عقده های افراطی و شدید، موجب نابهنجاری و بیماری می شوند. موری معتقد است که تخیل و خلاقیت مهم ترین ویژگی سلامت روانی هستند(مهترپور، ۱۳۸۹).
نظریه آدلر: سلامت روان به عقیده آدلر (۱۹۷۳) یعنی داشتن اهداف مشخص در زندگی، داشتن فلسفه ای استوار و مستحکم برای زیستن، داشتن روابط خانوادگی و اجتماعی مطلوب و پایدار، مفید بودن برای همنوعان، داشتن جرأت، شهامت و قاطعیت عمل کردن برای نیل به اهداف خود، کنترل داشتن بر روی عواطف و احساسات، داشتن هدف نهایی کمال و تحقق نفس، پذیرفتن اشکالات و کوشیدن در حد توان برای حل آنها. (ابراهیم پور، ۱۳۹۰).
نظریه فروم: فروم (۱۹۶۸) معتقد است که انسان دارای سلامت روان کسی است که عمیقاً عشق می ورزد، آفرینشگر است، قدرت تعقل و خرد را در خویش کاملاً پرورانیده است. خودش و جهان را به شکل عمیقی ادراک می کند، احساس درست پایدار دارد، با جهان در پیوند است و در آن ریشه و اصالت دارد و حاکم بر سرنوشت خویش است. فروم انسان سالم را دارای جهت گیری بارور می داند، یعنی آن نوع جهت گیری که در آن خود قادر است تمام استعدادهای بالقوه و قدرتهای خویش را به کار گیرد(عباسی، ۱۳۸۰).
نظریه مزلو: به عقیده مزلو[۸۱] (۱۹۶۸) افراد برخوردار از سلامت روان، نیازهای سطح پایین را برآورده کرده اند و اختلال روان شناختی ندارند. می دانند که هستند؟ چی هستند و به کجا می روند. ادراک افراد سالم از واقعیت، صحیح است. آنها جهان را به صورت عینی ادراک می کنند. این افراد خودانگیخته، سالم و طبیعی هستند، عواطف خود را صادقانه و بدون رنجش دیگران نشان می دهند. افراد سالم نیز به خلوت و استقلال دارند. کنش آنها متصل است. این افراد را تجارب عارفانه یا اوج دارند و همین تجارب، موجب اعتلا و احساس قدرت و قاطعیت آنها می شود(سالاری، ۱۳۹۲).
نظریه اسکینر: سلامت روانی و انسان سالم به عقدیه اسکینر[۸۲] (۱۹۷۳) معادل با رفتار منطبق با قوانین و ضوابط جامعه است. و چنین انسانی وقتی با مشکلی روبرو می شود از طریق شیوه اصلاح رفتار برای بهبودی و بهنجار کردن رفتار خود و اطرافیانش استفاده می جوید و این کار را تا وقتی ادامه می دهد که به سطح هنجار مورد پذیرش جامعه برسد. انسان سالم کسی است که تأییدات اجتماعی بیشتری را به خاطر رفتارهای متناسبش، از محیط و اطرافیان دریافت کند(جعفری، ۱۳۸۹).
نظریه کارل یونگ[۸۳] : به نظر یونگ سلامت روان شناختی و خودشناسی یکسان هستند. تحقق خود با سه معیار مشخص می شود. نخست بایستی واپس زنی تخلیه شود. تنش های بین کنش ها و نگرش های ناخودآگاه و خودآگاه به آرامش مبدل شوند، فرد بتواند از راه معرفت به آرامش و صفای درونی برسد. دوم فرد بایستی بیان نمادین ناخودآگاه را درک کند. سوم شخص بتواند از طریق ایمان شخصی به نماد یا اسطوره خصوصی خوشناسی نزدیک شود. به نظر یونگ خودشناسی و (خودبرون) حالت گریز از بودن و میل به شدن است. به نظر یونگ بودا و مسیح افرادی هستند که در نهایت به تفرد رسیده اند. به عقیده یونگ کیمیاگری قرون وسطی یعنی تلاش برای تبدیل عناصر پست به عناصر عالی مانند طلا، تمثیل و تجسمی از تلاش روان انسان برای متحد ساختن عناصر پست و عالی روان خویش. این فرایند ذاتی روانی است و منظور از آن همانند فرایند تفرد است. فرایند تفرد نوعی تلاش درونی برای خودیت و تحقق خود است. از طریق این فرایند کلیت شخصیت به ثمر می رسد به عقیده وی روان نژندی نیز از اختلالات تفرد است. لذا کانون توجه در روان درمانی او معطوف مسیر طبیعی این فرایند بوده است (عباسی،۱۳۸۰).

نظریه اسلام: اسلام علاوه بر نظریات معنوی و فلسفی و علمی در مورد انسان، الگوهای عینی شخصیت کامل و سالم را نیز مدنظر قرار می دهد و در واقع پیامبر خاتم و ائمه معصومین (ع) و فاطمه زهرا (س)، نمونه های عالی انسان کامل در اسلام و مذهب تشیع می باشند، آنها مظهر سلامت روانی و مظهر حیات روانی هستند. آنها خودآگاهانه ترین، پویاترین و متکامل ترین رابطه را با کل هستی دارا هستند و سایر انسانها به میزان تقرب به ملاکهای آنها، از سلامت و تکامل روانی برخوردارند (بیان زاده، ۱۳۸۷).

به طور خلاصه ویژگی های انسان سالم و کامل، از دیدگاه اسلام به شرح زیر می باشد: پیوسته در حال تزکیه و تهذیب نفس باشد (سوره شمس، آیه ۲)، ارزش های انسانی را در حد اعلا در خودش بپروراند (سوره بقره، آیه ۱۲۴) پرهیزکار و با تقوا می باشد از هر گونه قید و بند مادی و موانع دنیوی سر راه کمال رسیدن به قرب الهی، آزاد است، هرگونه ناملایمتی را با ذکر خداوند تسلی می بخشد، صبر، شکیبایی، استقامت و شهامت دارد (سوره بقره – آیه ۱۵۳)، اعمال و رفتار با نیات او هماهنگ است و نفاق و دورویی در رفتار و گفتار را یکی از مقدم ترین صفات انسانی می داند، شفقت و دلسوزی، مهربانی، تعهد و مسئولیت در مقابل هم نوعان از ویژگی های مهم اوست، هم از عقل و هم از عشق، برای رسیدن به کمال، استفاده می نماید، خودخواهی، خودپرستی و پیروی از هوای نفس ندارد، خودش را فریب نمی دهد، فریب و وسوسه درون خود را نمی خورد، نسبت به خودش آگاهی و هشیاری دارد و کنترل نفس خود را بر عهده دارد، اجتماعی، مسئول و متعهد است، ایثارگر است و حتی در آن چه که کمال احتیاج را به آن دارد، دیگران را بر خودش مقدم می دارد (سوره حشر – آیه ۹)، خودشناسی دارد و خودشناسی او مبنای شناخت خداوند است، رفتار و موضع گیریهای او، قابل پیش بینی است، چون اعمال و رفتار او بر مبنای اعتقادات او صورت می گیرد و به همین علت دچار رفتارهای تکانشی، غیرقابل پیش بینی و خارج از آداب معاشرت و اصول اخلاقی نمی شود، «عشق» از ویژگی های مهم اوست و عشق او به جایی می رسد که در حضرت حق محو می شود و به منبع فیض و حقیقت می پیوندد. هرگاه از مسیر حق منحرف شود بلافاصله توبه و بازگشت نموده و به خداوند اتکا می نماید، هشیار و خودآگاه می باشد و به طرف هشیاری و خودآگاهی کامل در حرکت است، با جهان درون و جهان برون خود، ارتباطی مبتنی بر واقعیت و پذیرش دارد، همواره با یاد خدا زندگی می کند و متکی به خداوند است و در همه حال خدا را ناظر بر اعمال خود می داند، عدالت جو، عدالت گر و عدالت دوست است، خوش رو، خوش برخورد، منظم و پرتلاش، امانت دار و سخاوت مند و … است. قرآن مجید در سوره مؤمنون و حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه و شهید مطهری در کتابهای «انسان کامل» و «هدف زندگی» ویژگیهای مؤمنین یا انسانهای سالم و کامل را به تفصیل بیان فرموده اند که به منظور جلوگیری از اطاله کلام از ذکر کامل آنها خودداری می شود و علاقه مندان می توانند به این منابع مراجعه فرمایند(بیان زاده، ۱۳۸۷).