وبلاگ

۳-۱- ورزش در قرآن:

هدف از فعالیت های بدنی این است که فرد از نظر آمادگی جسمانی به حد مطلوب برسد و بتواند کارآیی بدن را تضمین کند و قادر باشد، در کاربرد اعضای خود تسلط کامل از خویشتن بروز دهد و انواع مهارت ها راکسب کند.توجه به فعالیت های جسمانی در شادمانی معنوی و لذات روحانی دخالت دارد و گویند: « عقل سالم در بدن سالم است ».

امام خمینی - قدس سره - فرموده اند: ورزشکاران همیشه این طور بودند که یک روح سالمی داشتند از باب این که توجه به شهوت نداشتند، توجه به لذات نداشتند . . . شما اگر دقت کنید درحال جوان ها و طبقات جامعه، می بینید آنهایی که در عیش و عشرت می گذرانند، حقیقتاً عیش و عشرت نیست، بدن ها افسرده، روح ها پژمرده و کسالت سر تا پای آنها را گرفته است.( از سخنان امام امت در دیدار با وزنه برداران در تاریخ ۲۳/۲/۱۳۵۸) همچنین این رهبر عزیز دربیاناتی به این نکته تأکید فرموده اند که ورزشکاران علاوه بر ورزش جسمانی وظیفه دارند به پرورش روحانی خود نیز بپردازند، ورزش جسمانی قدرت لازم برای دفاع از میهن و مقابله با دشمنان را به انسان می بخشد، اما ورزش روحی، امیال نفسانی درون انسان را سرکوب و انسان را برای کمال معنوی آماده می سازد.(گزیده ای از سخنان امام خمینی - قدس سره - مندرج در آغاز روش تدریس تربیت بدنی درمدارس، دکتر محمد نبوی، محمود ذکاتی)

ورزش از مفیدترین و سالم ترین سرگرمی هایی است که می تواند اوقات فراغت جوانان را پر نماید و بانشاط بخشیدن به آنان، این نیروهای ذخیره را برای انجام وظایف فردی و اجتماعی مهیا نماید. ورزش روحیه شجاعت و توان رزمی انسان را فزونی داده و کمک شایانی در تقویت سلامتی جسمانی و روانی می نماید. در ورزش، خون بیشتری به اندام ها و نسوج بدن رسیده و درنتیجه شادابی قلب قوی می گردد و درنتیجه قدرت انقباض آن افزایش می یابد.(پاک نژاد،۱۳۸۵:ج۱۴،صص ۱۴۹و۱۵۰)

تلاش های بدنی و تحرک جسمانی فرد را از ابتلا به بیماری هایی چون فشار خون، نارسایی کلیه و اختلالات قلبی، عروقی و نابسامانی های روانی برحذر می دارد.(مددی وهمکاران،۱۳۶۹ش:۱۲)

کسی که مشغول فعالیت های جسمی وحرکتی است، رفته رفته به کنترل روحیه پرداخته و عواطف، عقده ها و انگیزه های خویش را اصلاح و تعدیل نموده و به تقویت روحیه اعتماد به نفس می پردازد. از آثار تربیتی بازی این است که فرد، متوجه دیگران شده و ازخودگرایی بیرون آمده و احساسات وتمایلاتش به گروه و اجتماع تعلّق می یابد. بازی های هدف دار دراسلام به عنوان سرگرمی بیهوده و توام با لهو محسوب نمی گردند و درحدیثی رسول الله (ص) بهترین سرگرمی را برای مرد باایمان شنا دانسته است.(ری شهری، ۱۳۶۳ش: ج ۸ ،ص۵۳۴)

دراین بخش تحقیق، ازمنظر قرآن کریم به بررسی مبحث «سبق و رمایه» ومشروعیت مسابقات ورزشی و مانورهای نظامی و نیز ملاک و معیار جواز شرط بندی در مسابقات پرداخته ایم.

قرآن، کتاب آسمانی اسلام، بزرگترین سرمشق و راهگشای زندگی انسان ها درهمه شئون و امور تا روز قیامت است. دراین کتاب بزرگ و بی نقص که کلام خالق انسان و تمام هستی می باشد، آیاتی وجود دارد که به گونه ای براهمیت ورزش و نیرومندسازی جسم درکنار تقویت روح و بُعد علمی دلالت دارد.

ازجمله مواردی که نیرومندی جسمانی به عنوان یک مزیّت و امتیاز درقرآن ذکرشده، داستان طالوت وقوم بنی اسرائیل است. قوم یهود که زیر سلطه فرعونیان، ضعیف و ناتوان شده بودند، بر اثر رهبری های خردمندانه حضرت موسی(ع) ازآن وضع اسف بار نجات یافته و به قدرت وعظمت رسیدند، ولی پس ازمدتی دچار غرور شده و دست به قانون شکنی زدند و به همین جهت سرانجام ازقوم جالوت که درساحل دریای روم (بین فلسطین و مصر) می زیستند شکست خوردند. تااینکه خداوند حضرت طالوت (ع) را به پیغمبری برگزید.(رک: بقره : ۲۴۷) طالوت (ع) قدرت مالی و موقعیت اجتماعی چندانی نداشت لذا این انتخاب خداوند، مورد انتقاد بنی اسرائیل قرارگرفت و خداوند برای قانع کردن آنها فرمود: « إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَئهُ عَلَیْکُمْ وَ زَادَهُ بَسْطَهً فىِ الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ»(بقره:۲۴۷) خدا او (طالوت) را برشما برگزیده و وى را در دانش و نیروى جسمى فزونى داده است. چنانکه ملاحظه می‌شود دوخصلت «گسترش علمی و توانایی جسمی» بر عدم قدرت مالی و نداشتن موقعیت اجتماعی طالوت ترجیح داده شده است. دراینجا قدرت بدنی باصراحت به عنوان یک مزیت و فضیلت مطرح شده و درکنار علم و قدرت علمی قرارگرفته و با آن مقایسه شده است. اهمیت این مطلب زمانی روشن می‌شود که می بینیم خداوند متعال، قدرت جسمی را درکنار گسترش علم قرار داده است. البته باید توجه داشت که نیرومندی علمی بر توانایی جسمانی اولویت و برتری دارد بدین جهت است که می‌بینیم ابتدا توانایی علمی طالوت مطرح شده وسپس توانایی جسمی او. ازهمین مطلب نیز می توان دریافت که صرف قوت جسمانی برای یک ورزشکار کافی نیست و باید به موازات تقویت جسم، به تقویت جنبه علمی و ایمانی نیز بپردازد. قدرت بدنی و حتی قدرت علمی فراوان، چنانچه با ایمان به خدا همراه نگردد، جز زیان و خسران، فایده دیگری برای جامعه بشری ندارد.

درسوره قصص درباره حضرت موسی (ع) چنین می خوانیم: « وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوَى ءَاتَیْنَاهُ حُکْمًا وَ عِلْمًا  وَ کَذَالِکَ نجَْزِى الْمُحْسِنِین» (قصص:۱۴) چون به توانایى [جسمى و عقلى‏] خود رسید و

رشد و کمال یافت، به او حکمت و دانش دادیم و این‏گونه نیکوکاران را پاداش مى‏دهیم.

«اشدّ» ازماده شدّت به معنی نیرومند شدن است. گویا یک نحو ارتباط بین سلامتی و نیرومندی جسمانی و یاد گرفتن حکمت و دانش وجود داشته باشد و هرگز شنیده نشده که هیچ یک از پیامبران الهی، ضعیف و یا ناقص الخلقه بوده باشند. درمورد جانشینان دوازده گانه پیامبر اسلام(ص) نیز چنین است و به همین جهت است که درآیه مذکور می فرماید: …. هنگامی که موسی نیرومند و کامل شد، حکمت و دانش را به او دادیم.

درجای دیگری ازقرآن کریم می خوانیم که امانت را باید به کسی سپرد که دارای ویژگی قوت جسمانی باشد؛ آنجا که درآیه ۲۶سوره قصص، دختر حضرت شعیب(ع) به پدر خود پیشنهاد می کند که : « یَأَبَتِ اسْتَْجِرْهُ  إِنَّ خَیرَْ مَنِ اسْتَْجَرْتَ الْقَوِىُّ الْأَمِین». اى پدر! او را استخدام کن زیرا بهترین کسى که استخدام مى‏کنى آن کسى است که نیرومند و امین باشد [و او داراى این صفات است]. دراین آیه قوی بودن به عنوان یک مزیت و امتیاز برای حضرت موسی(ع) به حساب آمده است؛ البته قوی بودنی که با امین همراه باشد. خداوند متعال درآیات متعددی ازقرآن به «قوت و نیرومندی» اشاره نموده است. (رک: اعراف:۶۹؛ فصلت:۱۵؛ نجم: ۵۶؛ بقره: ۱۶۵؛ کهف: ۳۹؛ ذاریات:۵۸؛ انفال:۵۲؛ هود:۶۶؛ مجادله:۲۲)

دردین مبین اسلام، «سبق و رمایه» به عنوان زمینه‌ای برای ایجاد آمادگی نظامی و دفاعی

مسلمانان بیان گردیده است و آیات متعددی با موضوع ایجاد و حفظ آمادگی نظامی مسلمانان نازل شده است که جا دارد دراین پژوهش مورد مطالعه قراربگیرند.

ازجمله مهم ترین این آیات می‌توان به آیه ۶۰ سوره مبارکه انفال اشاره کرد که مسلمانان را به آمادگی نظامی ودفاعی ترغیب می نماید. خداوند عزیز دراین آیه می‌فرماید: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَیْ‏ءٍ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ». و در برابر آنان آنچه در قدرت و توان دارید از نیرو [و نفرات و ساز و برگ جنگى‏] و اسبان ورزیده [براى جنگ‏] آماده کنید تا به وسیله آنها دشمن خدا و دشمن خودتان ودشمنانى غیر ایشان را که نمى‏شناسید، ولى خدا آنان را مى‏شناسد بترسانید. و هر چه در راه خدا هزینه کنید، پاداشش به طور کامل به شما داده مى‏شود، و مورد ستم قرار نخواهید گرفت.

علامه طباطبایی درتفسیر این آیه می فرماید: «کلمه «قوّه» به معناى هرچیزى است که با وجودش کار معینى از کارها ممکن مى‏گردد، و در جنگ به معناى هر چیزى است که جنگ و دفاع با آن امکان پذیر است، از قبیل انواع اسلحه و مردان جنگى با تجربه و داراى سوابق جنگى و تشکیلات نظامى… و اینکه فرمود: « وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ» امر عامى است به مؤمنین که در قبال کفار به قدر تواناییشان از تدارکات جنگى که به آن احتیاج پیدا خواهند کرد تهیه کنند، به مقدار آنچه که کفار بالفعل دارند و آنچه که توانایى تهیه آن را دارند؛گواینکه پاره‏اى از ذخیره‏هاى دفاعى هست که تهیه آن جز از عهده حکومت‏ها بر نمى‏آید، و لیکن پاره‏اى دیگر هم هست که مسئول تهیه آن خود افرادند، چون حکومت هر قدر هم نیرومند و داراى امکانات زیادى باشد به افراد مردم محتاج است، پس مردم هم بنوبه خود باید قبلا فنون جنگى را آموخته و خود را براى روز مبادا آماده کنند. پس تکلیف «و اعدّوا …»، تکلیف به همه است.(طباطبایی،۱۳۷۴ش: ج۹،ص۱۵۹)

درکتاب صحیح مسلم از عقبه بن عامر نقل شده که رسول خدا(ص) این آیه را تلاوت کرد و سپس فرمود که منظور از «قوه» درآیه، تیراندازی و این مطلب را سه بار تکرار فرمود.(مسلم، ۱۴۱۲ق: ۴۷۸)

اینکه پیامبر (ص) در این روایت کلمه «رمی» (تیراندازی) را به طور مطلق ذکر کرده شامل هرنوع تیری که به سوی دشمن رها می‌شود خواهد گردید، خواه ازنوع تیرهای قدیمی و منجنیق باشد یا تفنگ و بمباران وتوپ و غیره و واژه «رمی» شامل همه این موارد و موارد مشابه آن خواهد شد و گوئی خواست خداست که کلمه «رمی» را اینگونه – بدون قید- بر زبان پیامبرش جاری نموده است وآیه مورد بحث، عام است و خطاب به همه مسلمین می باشد. بنابراین برمسلمان جهان لازم است که برای دفاع از کیان نظام اسلامی، آمادگی جسمی و رزمی و دفاعی خود را فراهم آورند.

اهمیت ویژه ای که رسول خدا (ص) به تیراندازی داده است نشانگر عظمت ارزش این ورزش است؛ به این معنی که هریک ازدستورات اسلامی درجای خود پر ارزشند چراکه اگر دشمن را ازراه

دور بتوان کشت، ازنظر نتایج نظامی از درگیری تن به تن بسیار مفیدتر است.

در تفسیر المنار در ذیل آیه۶۰ سوره انفال آمده است: «پروردگار متعال بندگان مؤمنش را فرمان می دهد که برای جنگ و کارزار نیرو تهیه کنید به خاطر نابودی دشمن و شرارت های او و برای حفظ انسان ها و پایداری حق و عدل و فضلیت». (عبده، ۱۳۳۰ق: ج۱۰، ص۶۹)

بسیار روشن است که آمادگی نظامی که خداوند بزرگ از مسلمین خواسته است برحسب زمان و مکان و توان و درجات امکانات، تفاوت دارد. روزی مهمترین آموزش نظامی و یا یکی از حساسترین و مؤثرترین ابزار نظامی، تیر اندازی بوده است که به آن اهمیت فراوان داده اند. شهید مطهری دراین رابطه اظهار می دارد که: «قرآن می گوید برای اینکه رعب شما در دل دشمن قرار بگیرد و دشمن خیال تجاوز به ساحت شما را دردماغ خودش راه ندهد، نیرو تهیه کنید و  نیرومند باشید». (مطهری،۱۳۸۹ش: ۲۸)

نیرومندی مطلوب، زمانی پدید می آید که مسلمانان با تمرین و ممارست ازلحاظ جسمی و تجهیزاتی آمادگی دفاعی و نظامی را داشته باشند و اینجاست که نقش ورزش و آمادگی جسمانی بارز و آشکار می شود. بنابراین تعداد زیاد سفارشات مکرر اسلام به ورزش و تندرستی، مؤید این مهم می باشد.

تأییدکننده این موضوع، هماهنگی قدرت جسمی وآمادگی بدنی انسان درآفرینش است که در

بدن انسانی، قوای دفاعی همچون خشم و نیروی مقاومت نهاده شده است و فکری که بتواند درمسیر جنگ و مبارزه به کار گیرد در او نهفته است؛ بنابراین ازآنجا که سرشت آدمی چنین است، برمجتمع انسانی لازم است که همیشه و مداوم به آمادگی و تهیه نیرو برحسب نیازش بپردازد تا در هرصحنه و پیکار بتواند در برابر دشمنان ایستادگی نماید. (محمدی اشتهاردی، ۱۳۶۷ش:۲۷)

اگر به اصل «واعدوا لهم …» توجه کنیم می بینیم یک اصل همواره نو و زنده است، چه درآن زمان چه درزمان ما و چه آینده. اما درمورد حکم سبق و رمایه دیگرضرورتی ندارد که چنین مسابقاتی به آن نیت سابق برگزار شود. یعنی به نظر می رسد که این حکم دیگرمصداق ندارد وزمانش گذشته است. دلیل این امر این است که سبق و رمایه «اصالت» ندارد وحکم مربوط به یکی از منازل است، اصالت مال و «اعدوا لهم…» است که مسیر را مشخص می کند. درهمین زمان می توان این حکم را با توجه به شرایط زمانه با صورت اجرایی تازه ای، به مرحله اجرا درآورد.(مطهری، بی تا: ۵)

برخی از مفسرین آیه ۶۰ سوره مبارکه انفال را درباب جهاد وارد کرده اند و دراهمیت این کلام نورانی همین بس که قانونگذار جمهوری اسلامی ایران نیز اصل ۱۵۱ قانون اساسی را بر اساس این آیه صادر نموده و مقرر می دارد: «به حکم آیه کریمه « وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّهٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرینَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ»، دولت موظف است برای همه افراد کشور، برنامه و امکانات آموزشی نظامی را برطبق موازین اسلامی فراهم نماید به طوری که همه افراد همواره توانایی دفاع مسلّحانه ازکشور ونظام جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند، ولی داشتن اسلحه باید با اجازه مقامات رسمی باشد.

همچنین آیه مذکور را می توان به عنوان یکی از دلایل جواز برخی مسابقات برشمرد. وجه استدلال به این آیه درمورد جواز مسابقه این است که خداوند به ما فرمان می دهد که درمورد تیراندازی و اسب دوانی خودرا اماده سازیم تا بتوانیم با آمادگی رزمی در برابر دشمن بجنگیم و این آمادگی بستگی به تمرین، آموزش و  مسابقه دارد تا هرکسی کارایی خود را دراین مورد بیازماید و حدّ آمادگی خود را بداند تا بی گدار به آب نزند. (محمدی اشتهاردی، ۱۳۶۷ش:۷۸)

یکی دیگر از نکات مهمی که ازآیه اخیر برداشت می شود این است که رزمندگان اسلام باید علاوه بر آموزش های علمی و فنی، ازآموزش های مختلف جسمی که در پیشبرد کارهای جنگی امروز لازم است، برخوردار باشند. آیه « وَ أَعِدُّوا لَهُمْ ….» به ما می‌گوید که یک مسلمان باید درزمین، هوا و دریا ازنیروی بیگانه که درمقابل اوست، برتر باشد و این مطلب همسان که در زمینه های فکری و تکنیکی لازم است، درزمینه توانایی جسمی نیز ضرورت دارد.

امروزه باید مراکز بزرگ تربیت بدنی، به کار تربیت درجهت توانمندی جسمی جوانان و رزمندگان در زمینه های مختلف رزمی بپردازد و آموزش ها و تمارین مناسب دراین جهت را هرچه بیشتر درمیان جوانان گسترش دهد.

۳-۲- ورزش در سیره معصومین (ع):

مقام معظم رهبری در یک جمله ورزش را اینطور معرفی می نمایند که «امر به ورزش، امر به معروف است». امامان شیعه درطول حیات خویش، همواره مردم را به این «معروف» امر می کردند و مسلمانان را به آمادگی جسمی توصیه می فرمودند. البته که خود اهل بیت(ع) در مورداین معروف، هم «آمـر» بودند و هم «عامل». از پیامبر اسلام(ص) تا آخرین امام شیعیان، همگی به آمادگی جسمی و دفاعی تأکید نموده اند؛ زیرا اقتدار اسلام و مسلمین درسایه همین آمادگی حفظ می شود. با نگاهی به تاریخ، در می یابیم که معصومین(ع) همیشه به امر ورزش می پرداختند و در تاریخ، از رشادت های ایشان، بسیار یاد شده است.

۳-۲-۱- ورزش در سیره پیامبر(ص):

درکتب متعددی از شیعه و سنی از قول رسول خدا(ص) نقل شده است که ایشان مسلمین را به ورزش و تربیت بدنی امر فرموده و خصوصاً بر سه ورزش شنا، تیراندازی و سوارکاری، توصیه اکید نموده اند. چراکه درصدر اسلام با فراگیری این فنون، مسلمانان می توانستند بر دشمنان فائق آیند، لذا پیامبر(ص) مردان مسلمان را به آموزش های نظامی وتربیت بدنی ترغیب می کردند.

درتاریخ آمده که پس از استقرار حکومت اسلامی در مدینه، یکی از کار­های پیامبر(ص) آموزش نظامی برای حفظ آمادگی دفاعی مسلمین در برابر حملات احتمالی مشرکین بود. این آموزش­های نظامی به دو شکل خاص بود. آموزش­های تئوری و عملی. قسم دوم به این ترتیب بود که زمین مسطحی در خارج از مدینه به این کار اختصاص داشت که جوانان پرشور مسلمان در آن به تیر اندازی، اسب دوانی، شمشیر زنی و دیگر آموزش­های رزمی می پرداختند که اکثر اوقات، پیامبر(ص) نیز شخصاً با جوانان در این آموزش­ها شرکت می کردند. (علم الهدی، ۱۳۵۹: ۲۲)

آموزش­های نظامی نزد رسول خدا (ص) از اهمیت بالایی برخوردار بود. جرجی زیدان می گوید: «پیغمبر اسلام اولین کسی بود که جنگ صفی و دسته جمعی را ابداع کرد که برای اولین بار در جنگ بدر به اجرا در آمد » . (خاتمی بروجردی ۱۳۶۸: ۲۵۸)

اولیای گرامی اسلام علاوه بر تشویق مردم، خود شخصاً در این مسابقات مکرر شرکت می کردند و پیروزی های درخشانی به دست آوردند؛ تا جایی که در بعضی از مواقع، زبردستی و مهارتشان باعث تعجب بینندگان مسابقه می شد.

در کتاب مستدرک (ج ۲، ص۱۴۶) آمده است: «عَنْ أَبی لَبیدٍ قالَ: سُئِلَ ابْنُ مالِک: هَلْ کنْتُمْ تَتَراهَنُونَ عَلی عَهْدِ رَسُولِ اللّه صلی الله علیه و آله فَقالَ: نَعَمْ راهَنَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله عَلی فَرَسٍ لَهُ فَسَبَقَ فَسُرَّ بِذلِک و أَعْجَبَهُ» . از انس بن مالک سؤال شد: آیا شما در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله برای مسابقه شرط بندی می کردید؟ جواب داد: بلی، پیغمبر صلی الله علیه و آله، خود، روی اسبی که داشت، شرط بندی کرد و مسابقه را برد. این پیروزی باعث مسرّت و اعجاب آن حضرت شد.

چند نفر از مشرکین برای دستبرد به گوسفندهای مردم، به اطراف مدینه آمدند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله و جمعی از مسلمین برای سرکوبی آنان بر اسب ها سوار شدند و به خارج مدینه روی آوردند. مشرکین که احساس خطر نمودند، به سرعت فرار کردند و خود را از دسترس مسلمین دور ساختند. فَقالَ أَبو قَتادَهَ: یا رَسُولَ اللّه ! إِنَّ الْعَدُوّ قَدْ إِنْصَرَفَ فَإِنْ رَأَیتَ أَنْ نَسْتَبِقَ فَقالَ: نَعَمْ، فَاسْتَبِقوا فَخَرَجَ رَسولُ اللّه صلی الله علیه و آله سابِقا عَلَیهِمْ؛ (وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۲۳۱)  ابو قتاده که یکی از سواران حضرت بود، به حضرت عرض کرد: دشمن برگشته است و اگر موافقت فرمایید، در این صورت یک مسابقه اسب دوانی برقرار کنیم. رسول اکرم صلی الله علیه و آله جواب مثبت داد. مسابقه آغاز شد و سرانجام، آن حضرت از همه پیشی گرفت و مسابقه را برد.

همچنین درمورد شرکت پیامبر(ص) درمسابقات تیراندازی روایاتی وجود دارد. به عنوان نمونه:  «رُوی أَنَّ النَّبِی صلی الله علیه و آله مَرَّ  بِقَومٍ مِنَ الأنْصارِ یتَرامَونَ، فَقالَ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله : «أَنَا مَعَ الْحِزْبِ الَّذی فیهِ ابْنُ الأرْدَعِ». فَأَمْسَک الْحِزْبُ الاْخَرُ و قالُوا: لَنْ یغْلَبَ حِزْبٌ فیهِ رَسُولُ اللّه صلی الله علیه و آله . فَقالَ: «اِرْمُوا فَإِنّی أَرْمی مَعَکمْ»، فَرَمی مَعَ کلِّ واحِدٍ مِنْهُمْ رَشَقا؛ (مجلسی، ۱۳۶۲ش: ج۱۲، ص۴۴۳)

روایت شده رسول اکرم (ص) بر مردمی از انصارکه مشغول تیراندازی بودند، گذر کرد و داوطلب شد که درمسابقه آنها شرکت کند. فرمود: «من با گروهی که ابن أردع درآن است، همکاری می کنم . دسته مقابل با شنیدن سخن آن حضرت، ازتیراندازی دست کشیدند و گفتند: گروهی که رسول اکرم (ص) در آن تیراندازی کند، هرگز مغلوب نخواهد شد. برای آن که مسابقه تعطیل نشود، فرمود: «من با هر دو گروه همکاری می کنم». مجدداً مسابقه شروع شد و پیغمبر صلی الله علیه و آله با هر دو دسته تیراندازی کرد.

۳-۲-۲- ورزش در سیره امیرالمؤمنین (ع):

قدرت بدنی بی همانند حضرت علی ( ع ) را باید در ردیف معجزات و کرامات به حساب آورد. تاریخ جهان هیچ شخص دیگری را با چنین نیروی جسمانی فوق العاده سراغ ندارد. توانائی بدنی آن حضرت، همانگونه که خود آن بزرگوار فرمودند، یک قدرت عادی و معمولی نبوده، بلکه قدرت الهی و خدائی بود که از ایمان نیرومند او به خدا نشأت می گرفت. بی شک، قدرت بدنی حضرت علی ( ع) یکی از فضایل آن حضرت بود. همین نعمت بود که به وی امکان آن همه خدمت به اسلام عزیز را بخشید و اگر این نعمت بزرگ نبود، اسلام آنچنان که باید، پا نمی گرفت و یا بطور کلّی نابود می گردید.

پیامبر (ص) درمقام ارزیابی، یک ضربه شمشیرحضرت علی (ع) را ازمجموع عبادات جن و انس برتر و ارزشمندتر می شمارد. به واسطه همین قدرت و شجاعت ناشی از همین ایمان بی نظیر و راسخ آن حضرت به خدا و رسولش بود که ملقب به «أسَدُ ا…» (یعنی شیر همیشه پیروز خدا)گردید.

شاید ذکر نمونه های کوتاه ومختصری از دلاوری ها و رشادت های علی(ع) دراین رساله بیانگر گوشه ای از بی کران شخصیت ارزشمند ایشان باشد.

أ) حضرت علی (ع) در سنین نوجوانی بود که با مردان نیرومند و پهلوان کشتی می گرفت و همه آنها را به زمین می زد و مردان قدبلند و قوی هیکل را به دست بلند می کرد و در هوا نگهداشته و آنها را به سوی خود کشیده، به زمین می زد و گاه با یک دست از قسمت نرم شکم، آنها راگرفته وآنها را به هوا بلند می کرد وبعضی اوقات خود را به اسبی که درحال دویدن بود رسانیده و وقتی با آن برخورد می کرد ، آن را به عقب می راند .(مجلسی،۱۳۶۲ش: ج۴۱،ص۲۷۵)

ب) بسیار اتفاق می افتاد که آن حضرت (ع) سنگ بزرگی راازقله کوه برداشته و با یک دست آن را گرفته و پائین می آورد. آن گاه آن را پیش روی مردم می گذاشت، ولی حتی سه مرد نیرومند نمی توانستند آن را ازجای خود تکان بدهند و همچنین هرگاه آن حضرت، ساق دست کسی را می فشرد، از شدت درد نمی توانست نفس بکشد.(همان، ص۲۷۶)

ج) بارزترین نمونه ای که می تواند قدرت بدنی فوق بشری حضرت علی (ع) را معرفی نماید، ماجرای فتح قلعه خیبر است. قلعه خیبر که متعلق به یهودیان بود، مدتی درمحاصره قوای اسلامی قرار داشت، اما هیچ سرداری نمی توانست آن را فتح کند. این قلعه وخندقی که دراطراف آن حفر شده بود، توسط تیراندازان حرفه ای فراوان و دلیرانی کم نظیر چون مرحب و برادرش حترث حفاظت می شد.

        چندین سردار مسلمان به همراهی چندین هزار جنگجو درچند مرحله تلاش کردند تا دروازه خیبر را بگشایند ولی هیچ کدام مؤفق نشدند از سدّ قهرمانان و جنگجویان یهود بگذرند وهمه آنها با بجای گذاشتن تعدادی تلفات بازگشتند. این امر باعث شد روحیه مسلمانان تا حدودی تضعیف شود، تااینکه پیامبر اکرم (ص) مأموریت فتح خیبر را به سردار همیشه پیروز اسلام، شیرخدا، علی مرتضی محوّل فرمود.

در روزهای قبل ازاین، علی (ع) ازجنگ معاف بود، زیرا به مشیت الهی به درد چشم مبتلا شده بود. پیامبر گرامی اسلام (ص) با یک معجزه و ازطریق مالیدن آب دهان، درد چشم آن حضرت را شفا بخشید. علی (ع) با سرعت به سوی خیبر حرکت کرد و آنچنان سریع اسب می راند که همراهان وی از او خواستند، کمی آهسته تر براند.

وقتی به نزدیکی قلعه خیبر رسید ، پرچم اسلام را به روی زمین نصب کرد . در این هنگام دروازه قلعه خیبر که ازجنس سنگ بود، باز شد و گروهی از پهلوانان و جنگجویان خیبری ، جهت مقابله با سپاه اسلام از آن خارج شدند.اولین کسی که به میدان آمده و دو نفراز مسلمانان را به شهادت رساند ، « حارث » برادر مرحب خیبری بود. (سپهر، ۱۴۰۰ق: ج۲، ص۲۷۸)

امیرالمؤمنین (ع) درب خیبر را ازجا کند وسپاه اسلام توانست قلعه خیبر را فتح نماید. البته خود ایشان درمورد این واقعه فرمود: «من هرگز آن در را با نیروی بشری از جای نکندم ، بلکه در پرتوی نیروی خدادادی و با ایمانی راسخ به روز بازپسین این کار را انجام دادم .(سبحانی، ۱۳۷۱ش:ج۲، ص۶۵۲)

از آنچه در مورد شجاعت حضرت علی ( ع ) در مطالب قبل گذشت ممکن است شبهه ای در ذهن خوانندگان محترم پدید آید ، و آن شبهه این است که اصولاً چه ارتباطی می تواند بین شجاعت و دلاوری با ورزیدگی وجود داشته باشد ؟

پاسخ شبهه فوق به نظر اینگونه است که در وجود انسان دو منبع می تواند برای بروز و ظهور شجاعت وجود داشته باشد؛ یکی جسم و ظاهر بدن و دیگری روح و به عبارت دیگر انسان از دو جنبه می تواند فردی شجاع باشد گاهی شجاعتش به اتکاء ورزیدگی است که در بازوان خویش جمع کرده وگاه شجاعتش به اعتمادی است که درقلب خود به خدا دارد و این توکل و اعتماد را ممکن است با رنج فراوان به دست آورده باشد . یعنی درطول زندگی خویش به مهذّب کردن و ورزیده نمودن نفس لازم نیست که انسان حتماً دارای نیرومندی جسم هم باشد بلکه پیش می آید شخصی که ازنظر جسمی ضعیف است، از روحی چنان عالی برخوردار است که افراد نیرومند جسمی در برابرش سر تعظیم فرود می آورند.

با توجه به آنچه که در مورد شخصیت متعال حضرت علی ( ع ) می دانیم هر دوجنبه فوق در شخصیت ایشان یافت می شود. ایشان هنگامی که در کارزار با دشمن قرار می گیرد با چنان هیبتی

دشمن خویش را از صحنه به در می کند که کس دیگری جرأت رویارویی با او را پیدا نمی کند. او از طرفی وقتی درمحراب عبادت قرار می گیرد، با معبود خویش راز و نیاز می کند و در پیشگاه او اشک می ریزد و تسلیم مطلق فرامین خداوند می شود . یعنی اگر می گوئیم حضرت علی (ع) فردی شجاع است، این شجاعت خویش را به اتکا براین دو قوّه به دست آورده است؛ یعنی هم دارای جسمی نیرومند است و هم دارای روحی متعال که از ورزیدگی جسمی و روحی خود در پیشبرد اسلام بهره های فراوانی برده است .

۳-۲-۳- ورزش درسیره سایر ائمه(ع):

درباره شجاعت و ورزیدگی سایر امامان معصوم(ع) نیز مواردی درتاریخ ذکرشده است. مثلاً داستان کشتی گرفتن امام حسن و امام حسین(ع) درحضور پیامبر(ص)، مؤید این مطلب است که ورزیدگی و تربیت بدنی برای پیامبر اسلام(ص) بسیار مهم بوده است. (رک: مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۳،ص ۱۸۹)

نمونه دیگری که می توان ذکر کرد، داستان تیراندازی شگفت انگیز امام محمد باقر ( ع ) در مجلس هشام است. درتاریخ زندگانی امام (ع) پنجمین پیشوای شیعیان جهان آمده است که روزی حضرت در مجلس هشام وارد شد که مسابقه تیراندازی برپا بود . هشام از امام (ع) خواست که ایشان نیز دراین مسابقه شرکت نمایند امام باقر (ع) فرمودند: من دیگر پیر شده ام و مرا معذور بدارید. هشام اصرار کرد و امام (ع) در این مسابقه شرکت نمودند و تیری پرتاب کردند که درست به وسط هدف اصابت کرد. سپس ایشان تیر دیگری پرتاب نمودند که بر فاق تیر اول نشست و آن را تا پیکان به دو نیم کرد  و این عمل چندین بار تکرار شد تا این که هشام گفت : کافی است! شما بهترین تیرانداز در عرب و عجم هستید!

دراصول کافی نیز درمورد شرکت امام صادق(ع) در مسابقات تیراندازی اینگونه آمده است که: « عَنْ أَبی عَبْدِاللّه علیه السلام إِنَّهُ کانَ یحْضُرُ الرَّمْی و الرِّهانَ؛( کلینی،۱۴۱۲ق: ج ۵، ص ۵۰)

امام صادق علیه السلام در مسابقه تیراندازی حاضر می شد و در شرط بندی آن شرکت می فرمود.

۳-۳- ورزش دربیان متفکرین مسلمان :

مقوله ورزش همواره مورد توجه افراد مختلف بوده است و اندیشمندان زیادی درباره امر ورزش و تربیت بدنی اظهارنظر کرده اند که شایسته است دراین بخش به گوشه هایی ازاین دیدگاه ها اشاره کرد.

 الف) دیدگاه ابن خلدون :

ورزش نیز در نشاط روح دخیل است که این نشاط در شهرنشینان کمتر است. به دلیل اینکه در پیش شهرنشینان، ورزش وجود ندارد؛ علتش این است که آنان غالباً درحالت سکونت و آرامش اند و از ثمرات ورزش به هیچ نشانه ای از آن درمیان ایشان یافت نمی شود، بدین دلیل بیماریهای بسیاری در شهرها و بلاد بروز می کند و نسبتاً به بروز امراض، مردم شهرها به این فن و پزشکی نیازمند می شوند .(حسنی، ۱۳۷۶ش:۱۴۳)

ب ) دیدگاه خواجه نصیر طوسی :

در فراگیری (ممارست و تجربه حاصل کردن) هر فنی، ریاضت (ورزش و بازی) که تحریک حرارت غریزی و حفظ صحت و نفی کسالت و بلاهت ( کُند فهمی) و حدّت زکاء (شدت هوشیاری و سرعت انتقال و سرعت فهم) و بعث نشاط و برانگیخته شدن سرور و بشاشیت جسمی و روانی لازم است که به عادت گیرند .(طوسی،۱۳۶۸ش: صص۲۲۷ و۲۲۸)

ج) دیدگاه ابن سینا ؛

ورزش حرکتی است تابع اراده. در ورزش، تنفس بلند، بزرگ و پی در پی می آید.(مراد تنفس عمیق و شدت تنفس در اثر بالا رفتن مقدار اکسیژن مصرفی است) هر کس بتواند با اسلوب صحیح و متناسب با اعتدال مزاجش و در وقت و هنگام مناسب ورزش کند از چاره جوئی (پیشگیری) و مداوای بیماری های مزاجی که در دنباله آن می آید بی نیاز می گردد. این بهره برداری از ورزش هنگامی میسر است که دستورات دیگر بهداشتی را به کلی مراعات کند.( قنبری نیاکی، ۱۳۸۰ش: ص۶۲)

 

د) دیدگاه امام خمینی(ره) :

مملکت ما همینطور که به علماء ودانشمندان احتیاج دارد. به این قدرت شماها (ورزشکاران) هم احتیاج دارد . این قدرت باید با ایمان باشد ، وقتی که زورخانه با قرآن باشد ، با ایمان باشد ، پشتوانه یک ملت است . وقتی قهرمان ها ، قهرمان های اسلامی باشند ، پشتوانه یک ملت هستند . بازوی یک هستند آنچه که پشتوانه ملت است پشتوانه اسلام است آن مردهای با ایمان هستند ، ورزشکاران با ایمان هستند ، روحانی با ایمان و دانشگاهی با ایمان و … اینها می توانند پشتوانه یک ملت باشند و نگذارند دستهای خائنانه کسانیکه که می خواهند همه چیز ما را ببرند قدرت مادی ما ، قدرت معنوی ما را از بین ببرند. (خمینی، ۱۳۷۵: ج۷، ص ۴۸)

هـ) دیدگاه شهید مطهری :

استاد در کتاب مقدمه ای برجهان بینی اسلامی در جلد چهارم تحت عنوان انسان در قرآن بعد از اینکه به بررسی ویژگی انسان پرداخته، بدین جا رسیده که انسان دارای استعدادهای متفاوت و مختلفی است که در دسته بندی کلی به استعدادهای جسمانی و روحانی می تواند تقسیم شود و دربخش استعداد های جسمانی به پرورش جسمانی و مرادش را از پرورش جسمانی ذکر می کند . (مطهری، ۱۳۷۵ش: ج۴، ص ۲۵)

 

۳-۴- جمع بندی؛

۴-۲-۵- ضرورت استفاده از ضمانت نامه بانکی

بدون شبهه نتیجه بلا فصل  و اولیه استفاده از ضمانت‌نامه برای صادرکنندگان کالا و خدمات ایجاد اطمینان و اعتماد است که تا در حد توانایی مالی و ذهنی خود و تا آن جا که منافعش ایجاب نماید در توسعه و گسترش صادرات خود کوشش کندو چنانچه این صادرات با برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کشور که از طریق صندوق و سایر مراجع قابل اعمال است هماهنگ گردد. آثار مثبت و سازنده آن عاید اقتصاد کشور خواهد شد روشن است که آثار توسعه و گسترش صادرات که در پناه حضور صندوق و اطمینان صادرکننده به عدم سوخت دارایی و مالکیت خود بدست می‌آید، بسیار گسترده و مختلف می‌باشد که ما دراین جا اشاره مختصری به برخی از آنان می کنیم که خالی از لطف نیست.

-۱ ایجاد اشتغال: اشتغال‌زایی و تامین کار جدید از آثار اولیه گسترش و توسعه صادرات کالا و خدمات است زیرا هر قدر به صادرات کشور افزوده گردد الزاما باید کالا و خدمات بیشتری تولید شود و طبیعی است که تولید بیشتر، نیروی کار بیشتری را طلب می کند.

-۲ ارتقا کیفیت کالاها و خدمات: حضور کالاها و خدمات یک کشور در سایر کشورها مستلزم رویارویی با روقبای فراوانی است که تنها در سایه کیفیت و مرغوبیت کالا و خدمات امکان‌پذیر خواهد بود بنابراین برای حضور موثر در سایر کشورها می‌بایست نسبت به ارتقا کیفیت کالا و خدمات صادراتی تمهیدات لازم به عمل آید.[۱]

-۳ تامین ارز مورد نیاز کشور: طبیعی است که افزایش و توسعه صادرات یک کشور منجر به تامین ارز مورد نیاز کشور خواهد شد و بدیهی است که هر چقدر صادرات کشور توسعه یابد، ارز به دست آمده متناسب با آن افزایش خواهد یافت، به ویژه در شرایط فعلی کشور این موضوع از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است.

-۴ کاهش هزینه تولید: عرضه کالا در یک محیط محدود و بسته فی‌المثل در داخل یک کشور بعضا می‌تواند بدون آن که تولید کننده را با رقبای سرسخت و کارآمد روبرو سازد، با استقبال مصرف‌کنندگان روبرو شده و سود مناسبی را نصیب تولیدکننده نماید، و انگیزه لازم را در جهت ارتقا کیفیت کالا و یا کاهش هزینه در تولیدکننده ایجاد نماید. در حالی که حضور در بازارهای جهان علاوه بر کیفیت مرغوب و خوب قیمت مناسب را نیز طلب می کند. بنابراین توسعه و گسترش صاردات کالاها و خدمات می‌تواند زمینه کاهش هزینه تولید را نیز ایجاد نماید.[۲]

-۵ فراهم کردن زمینه بروز خلاقیت در تولید: بازارهای بسته و محدود به نسبت محدودیت خود موجب ظهور خلاقیت واستعداد خواهد شد، در حالی که لازمه حضور در بازارهای جهانی که دارای عرضه بسیار گسترده و متنوع می‌باشد دارا بودن انعطاف و خلاقیت افزونتری است. کالاها و خدمات مورد قبول در بازارهای جهانی لاجرم باید دارای خصوصیات برجسته‌ای باشند. بنحوی که مسلما تولیدکننده را در هر زمان مجبور به تفکر و بررسی در مورد نوع و ویژگی کالای خود خواهد نمود.[۳]

تبدیل ریسک‌های تعهدی به ریسک اعتباری و انتقال آن از طریق ابزار کارآمد ضمانت‌نامه می‌تواند نقش بسیار مهم در سلامت و آرامش اقتصاد و تجارت داشته باشد. تحقق این امر قبل از هر چیز نیازمند گسترش دانش و مهارت استفاده از ابزار  ضمانت‌نامه است. متاسفانه امروزه مشاهده می‌شود که مهارت مدیریت ریسک در بسیاری از موارد بدون توجه لازم به موضوع انتقال ریسک‌های تعهدی آموزش داده می‌شود که نتیجه آن قطعا برخورد غیرکارشناسی با ریسک مزبور خواهد بود؛ بنابراین گسترش دانش و مهارت  ضمانت‌نامه‌های بانکی به‌عنوان تنها ابزار تضمینی انتقال ریسک‌های تعهدی، جزو حیاتی یک مدیریت ریسک کارآمد است و شرکت‌هایی که می‌خواهند خود را در مقابل انواع ریسک‌ها محافظت کنند، باید آموزش مهارت‌های مربوط به ابزار  ضمانت‌نامه و کارکردهای آن را به‌صورت جدی و کارشناسی مدنظر قرار دهند.

۴-۳- اعتبارات اسنادی

اعتبارنامه [۴]یا اعتبار اسنادی یا ال سی (به انگلیسی Letter of Credit یا( LC  تعهدی از بانک است که به خریدار و فروشنده داده می‌شود و تعهد می‌شود که میزان پرداختی خریدار به فروشنده به موقع و با مبلغ صحیح به دست فروشنده خواهد رسید. بانک همچنین به نیابت از خریدار که نگهدارنده اعتبارات اسنادی است تا زمان دریافت تائیدیه که کالاهای خریداری شده حمل شده‌اند وجه را پرداخت نخواهد کرد. اعتبارنامه یک سند مالی صادره از یک نهاد مالی و عمدتاً توسط یک بانک، در درجه اول اعتبار در امور مالی بازرگانی استفاده می‌شود، که معمولاً تعهد پرداخت قطعی را فراهم می‌کند. اعتبارنامه همچنین می‌تواند تضمین پرداخت برای یک معامله باشد، به این معنی که بازخرید نامه اعتبار صادر کننده‌است. ال‌سی در درجه اول اولویت، در معاملات تجاری بین‌المللی از ارزش قابل توجهی استفاده می‌شود، برای معاملات بین یک فروشنده در یک کشور و یک مشتری در کشور دیگری. در چنین مواردی، اتاق بین‌المللی بازرگانی، برای اعتبارات اسنادی شامل قوانین UCP (که در حال حاضر (UCP600  آخرین نسخه مورد تایید می‌باشد نیز در روند توسعه زمینهای شهری، مورد استفاده قرار می‌گیرد تا اطمینان از ساخت و ایجاد امکانات مورد تایید عموم (خیابان‌ها، پیاده‌روها و غیره( حاصل خواهد شد.

اعتبار اسنادی در تجارت بین‌الملل، برای معاملات بین فروشنده از یک کشور و خریدار از کشوری دیگر اهمیت فراوانی دارد و شامل ذی‌نفع (شخص یا شرکت فروشنده)، بانک یا موسسه مالی صادرکننده (از طرف شخص خریدار)، بانک ابلاغ کننده (از طرف شخص ذی‌نفع) می‌گردد.

۴-۳-۱- طرفین درگیر در اعتبار اسنادی

طرفین اعتبار اسناد معمولاً یک ذینفع است که پول را از بانک گشایش دهنده دریافت می‌کند و این بانک گشایش دهنده در واقع بانکی است که درخواست کننده اعتبار اسنادی مشتری آن است و بانک ابلاغ کننده بانکی است که ذی‌نفع مشتری آن است. یعنی خریدار همان درخواست کننده‌است و فروشنده همان ذی‌نفع است؛ و دیگری بانک ابلاغ کننده که اعتبار اسنادی را به فروشنده ابلاغ می‌کند و معمولاً در کشور فروشنده قرار دارد. بانک ابلاغ کننده این مطلب را به اطلاع فروشنده می‌رساند که اعتبار اسنادی دریافت شده و در حال حاضر موجود است و فروشنده را از مفاد و شرایط موجود در اعتبار اسنادی آگاه می‌کند. نکته قابل توجه آنکه ، بانک ابلاغ کننده مسئول پرداخت وجه LC  نیست . بانک گشایش دهنده اعتبار که اعتبار اسنادی را صادر می‌کند و عموماً در کشور خریدار واقع است. این بانک نقش اساسی در جریان اعتبار اسنادی ایفا می‌کند چرا که پرداخت وجه از سوی آن صورت می‌گیرد. بانک ذی‌نفع بانک ابلاغ کننده می باشد که مسئولیتی درپرداخت وجه ندارد درواقع بانک گشایش دهنده اعتبار نقش اصلی در پرداخت را به عهده دارد.

۴-۳-۲- خطرات استفاده از اعتباراسنادی

خطر کلاه‌برداری :شخص ذی‌نفع ممکن است با جعل اسناد مربوط به حمل بدون تحویل کالا به خریدار پول را دریافت کند.حتی ممکن است متن خود اعتبار اسنادی دستکاری و جعل شود .

ریسک محدودیت‌های حکومتی:اجرای اعتبارنامه ممکن است با ممانعت حکومت‌ها (مثلاً در شرایط تحریم) متوقف شود. مانند وضعیت فعلی ایران

بلایای طبیعی:اجرای قرارداد ممکن است بر اثر فجایع طبیعی یا جنگ متوقف شود.

ریسک برای درخواست دهنده اعتبارنامه:

عدم تحویل کالاها

تحویل ناقص

تحویل کالای نا مرغوب

تحویل زود یا دیر هنگام

خرابی کالا در حین انتقال

مشکلات مربوط به مبادلات ارزی

مشکل در بانک صادرکننده یا دریافت کننده

دزدیده شدن

ریسک برای بانک صادر کننده

ورشکستگی درخواست دهنده ال‌سی

خطر کلا هبرداری، محدودیت‌های حکومتی

ریسک برای شخص ذی‌نفع

ناتوانی در فراهم آوردن شرایط ال‌سی

ناتوانی یا تاخیر

ریسک تجارت بین‌الملل

خطر تغییر در نرخ ارز[۵]

 

۴-۳-۳- مزایای اعتباراسنادی

۱-اطمینان فروشنده از اینکه پس از ارائه ی اسناد حمل، وجه اعتبار را مطابق شرایط اعتبار، از بانک کارگزار یا تأئید کننده دریافت می کند.
۲-امکان کنترل تاریخ حمل و تحویل نهایی کالا.
۳-تحصیل اسناد حمل، مطابق با مفاد موافقت اولیه شرایط قرارداد میان طرفین.
۴-اطمینان از اینکه پرداخت وجه اعتبار به فروشنده، فقط بعد از انتقال و فک مالکیت کالا از وی صورت می گیرد.
۵-امکان کسب تسهیلات بیشتر برای فروشنده در مقابل اعتبار گشایش یافته برای تهیه ی کالا ی سفارش شده.

۶-تعهد بانک برای پرداخت بهای کالا و خدمات به جای خریدار.

۴-۳-۳- مقایسه ضمانتنامه‌های عندالمطالبه و اعتبارات اسنادی در تجارت بین‌الملل

امروزه ابزارهای مالی که توسط بانک‌ها در اختیار بازرگانان قرار می‌گیرد از گستردگی و پیچیدگی فراوانی برخوردار شده است؛ اما کماکان دو ابزار اعتبار اسنادی و ضمانتنامه‌های عندالمطالبه نقشی بی‌بدیل در تسهیل مبادرات تجاری و مالی در سطح بین المللی ایفا می کنند .[۶]خوشبختانه اتاق بازرگانی بین‌المللی با بررسی جوانب گوناگون دو ابزار مذکور، مجموعه مقررات متحدالشکلی را برای ایجاد وحدت رویه و رفع ابهامات برای هر دو ابزار تهیه و تدوین کرده است که در خصوص اعتبارات اسنادی آخرین نسخه آن UCP600 و برای ضمانتنامه‌های عندالمطالبه URDG758 نام دارد. اعتبارات اسنادی از قدمت بیشتری برخوردار است و مقررات حاکم بر آنها نیز عمری بیش از چندین دهه دارد؛ اما ضمانتنامه‌های عندالمطالبه و به‌ویژه مقررات حاکم بر آنها عمر کمتری دارند و گسترش استفاده از ضمانتنامه‌های عندالمطالبه در تجارت بین‌المل نیازمند آموزش و ترویج هرچه بیشتر این ابزار تضمینی است. فقر منابع به ویژه به زبان فارسی درخصوص ضمانتنامه‌های عندالمطالبه در مقایسه با اعتبارات اسنادی یکی از مهم‌ترین مشکلات استفاده از این ابزار است. به‌رغم تلاش‌های صورت‌گرفته، هنوز تعداد متخصصین ضمانتنامه‌های عندالمطالبه و متون آموزشی و کلاس‌های تخصصی در این زمینه بسیار محدود است. بنابراین از آنجا که عموم دست‌اندرکاران امور بانکداری و تجارت بین‌المللی از دانشی اجمالی درخصوص اعتبارات اسنادی بهره‌مند هستند، در این نوشته تلاش شده است تا با اتخاذ روشی مقایسه‌ای نکات اشتراک و افتراق این دو ابزار مهم مالی تبیین شده و به این وسیله اهمیت ضمانتنامه‌های عندالمطالبه به عنوان ابزاری هم تراز اعتبارات اسنادی برای مخاطبان روشن شود.

الف – نقاط اشتراک

• پوشش ریسک

ضمانتنامه‌های عندالمطالبه و اعتبارات اسنادی هر دو برای پوشش ریسک قراردادهای تجاری طراحی شده‌اند. در یک قرارداد تجاری همواره عدم‌اعتماد طرفین به یکدیگر ریسک‌های متعددی را به‌وجود می‌آورد. در یک نگاه کلان فروشنده همواره با ریسک عدم‌دریافت وجه و خریدار با ریسک عدم‌ایفای صحیح قرارداد توسط فروشنده یا پیمانکار مواجه است. اعتبار اسنادی به‌عنوان مهم‌ترین و رایجترین ابزار پرداخت بین‌المللی عملا ریسک عدم‌دریافت وجه توسط فروشنده را پوشش می‌دهد و او را از این اطمینان بهره‌مند می‌سازد که در صورت ارائه اسناد مطابق شرایط اعتبار اسنادی صادره، وجه کالا را دریافت خواهد کرد. هرچند که از طریق اعتبار اسنادی خریدار نیز از این اطمینان برخوردار است که صرفا درصورت ارائه اسناد وجه کالا به فروشنده پرداخت می‌شود؛ اما ریسک‌های متعدد دیگری نیز در یک قرارداد متوجه خریدار یا کارفرما است که نیاز به ابزار دیگری به نام ضمانتنامه عندالمطالبه را مطرح می‌سازد. ضمانتنامه بانکی که معمولا به نفع خریدار یا کارفرما صادر می‌شود، به او این اطمینان را می‌دهد که در صورت عدم‌ایفای تعهدات فروشنده یا پیمانکار مطابق قرارداد، او می‌تواند وجه ضمانتنامه را مطابق متن ضمانتنامه از ضامن مطالبه و دریافت کند. در نتیجه اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه هر دو ابزاری برای پوشش ریسک هستند؛ اما هر یک برای پوشش نوع و ریسک متفاوتی طراحی شده است.

۲- قابلیت انعطاف  

با توجه به تنوع قراردادهای تجاری و مالی بین‌المللی یکی از ملزومات ابزارهای مالی مربوطه قابلیت انعطاف آنها است. اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه هر دو از ویژگی قابلیت انعطاف برخوردار هستند. امروزه ما با انواع اعتبارات اسنادی مانند قابل انتقال، گردان، اتکایی و غیره مواجه هستیم که هر یک برای برآوردن نیازهای خاص فروشندگان و خریداران در سطح بین‌الملل ابداع شده است. از سوی دیگر ضمانتنامه‌های عندالمطالبه نیز از زاویه‌های گوناگونی طبقه بندی می‌شود. از نظر ماهیت موضوع ضمانت انواعی چون حسن انجام کار، پیش پرداخت، مناقصه و غیره و از نظر نحوه صدور انواع مستقیم و غیرمستقیم وجود دارد. علاوه بر آن متن و شرایط اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه نیز کاملا منعطف و بر اساس درخواست طرفین قابل انواع تغییر و اصلاحات است. بدیهی است که هر گونه تغییر و اصلاح در متون ضمانتنامه یا اعتبار اسنادی صرفا باید بر اساس مقررات حاکم و ماهیت آنها انجام پذیرد.
۳- تعهد مشروط

اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه هر دو تعهداتی برای پرداخت وجهی معین هستند؛ اما این تعهدات به هیچ وجه بدون قید و شرط نیست. به عبارت دیگر این ابزارها را نباید با وجه نقد اشتباه گرفت، اشتباهی که متاسفانه در بسیاری مواقع به ویژه توسط ذی‌نفع ضمانتنامه‌ها انجام می‌شود. این دو ابزار کاملا با ابزارهای پرداختنی چون چک و سفته که به محض ارائه به بانک در سررسید مشخص قابل نقد شدن هستند متفاوت هستند. اساسا یکی از اهداف اصلی ابداع این ابزارها تحقق شروط لازم برای پرداخت وجه بوده است. در اعتبار اسنادی ارائه اسناد مطابق با شرایط اعتبار و در ضمانتنامه عندالمطالبه ارائه مطالبه منطبق با متن ضمانتنامه توسط ذی‌نفع شرط لازم برای پرداخت هستند. ممکن است شرایط دیگری نیز پرداخت را محدود کنند مثلا اگر ضمانتنامه‌ای شرط پادار شدن داشته باشد، علاوه‌بر دریافت مطالبه منطبق شرط مذکور نیز باید برای ضامن احراز شود. به طور خلاصه رعایت تمامی شروط مندرج در متن اعتبار اسنادی یا ضمانتنامه عندالمطالبه برای پرداخت ضروری است.

۴ – استقلال از رابطه پایه

اصولا تعهدات مالی را از نظر نوع رابطه آنها با قرارداد پایه مربوطه به دو نوع مستقل و تبعی تقسیم می‌کنند. در تعهد تبعی پرداخت صرفا زمانی موضوعیت پیدا می‌کند که شرایط پرداخت فارغ از اسناد مربوطه در عالم واقع تحقق پیدا کرده باشد. بهترین مثال در این زمینه تعهدات بیمه‌ای است. تعهدات شرکت بیمه جهت پرداخت تنها زمانی انجام می‌شود که طبق تایید کارشناس بیمه موضوع خسارت مطابق شرایط بیمه نامه برای شرکت بیمه احراز شود. در ضمانتنامه‌های تبعی نیز که از این نظر شبیه بیمه نامه‌ها هستند ضامن تنها در صورتی وجه را پرداخت می‌کند که تخلف متقاضی تحت رابطه پایه برای وی احراز شود، اما ضمانتنامه عندالمطالبه و اعتبار اسنادی هر دو از تعهدات مستقل تلقی می‌شوند؛ ‌بنابراین بانک در این دو نوع ابزار صرفا با اسناد و مدارک مواجه است و نه کالا و خدمات یا تحقق خسارت و عدم‌ایفای تعهدات. البته طبیعتا در اعتبار اسنادی اسناد به گونه‌ای پیش‌بینی می‌شود که دال بر ارسال کالاها باشند و در ضمانتنامه نیز ذی‌نفع باید کتبا عدم‌ایفای تعهدات متقاضی تحت رابطه پایه را به ضامن اعلام کند، اما اگر به‌رغم ارسال مدارک منطبق، کالا به هر دلیلی حقیقتا ارسال نشده یا تخلفی توسط متقاضی انجام نگرفته باشد به شرط دریافت اسناد یا مطالبه منطبق بانک موظف به پرداخت خواهد بود. هر چند که پس از پرداخت طرفین می‌توانند موضوع را در محاکم قانونی مطرح سازند.

۵- پرداخت فوری

یکی دیگر از ویژگی‌های مشترک اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه تعهد بانک به پرداخت فوری وجه در صورت دریافت اسناد یا مطالبه منطبق است. با توجه به این ویژگی است که صفت عندالمطالبه را به ضمانتنامه‌ها اختصاص داده‌اند و به همین ترتیب برای اعتبارات اسنادی نیز می‌توان صفت عندالرویت را که البته در خصوص اعتبارات دیداری است به کار برد.باید توجه داشت که هر چند اعتبارات اسنادی یوزانس و مدت دار به نوعی دارای این ویژگی نیستند؛ اما این اعتبارات هم در سررسید مشخص باید بلافاصله پرداخت گردند..

۶- غیر قابل برگشت

یکی از مهم‌ترین دلایلی که دو ابزار اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه مورد اقبال تجار و بازرگانان در سطح بین‌الملل قرار گرفته است، ماهیت غیرقابل برگشت آنها است؛ یعنی بانک گشایش‌کننده یا بانک ضامن از زمان گشایش اعتبار و صدور ضمانتنامه تحت هیچ شرایطی نمی‌تواند بدون رضایت طرفین نسبت به ابطال یا اصلاح اعتبار یا ضمانتنامه اقدام کند. در خصوص ضمانتنامه‌های عندالمطالبه این نکته شایان ذکر است که با توجه به ماهیت تضمینی ضمانتنامه، ذی‌نفع می‌تواند هر زمانی که اراده کند به صورت یک طرفه تقاضای ابطال یا کاهش مبلغ ضمانتنامه را به ضامن ارائه کند مگر آنکه شرط دیگری در متن ضمانتنامه محدودیت خاصی را در این زمینه ایجاد کرده باشد. به هر صورت ویژگی غیرقابل برگشت این اطمینان را به ذی‌نفع می‌دهد که در صورت تحقق شرایط لازم حتما قادر به دریافت وجه خواهد بود.
۷- انتقال عواید

هر چند که انتقال ضمانتنامه عندالمطالبه و اعتبار اسنادی در صورت درج قابلیت انتقال در متن آنها امکان‌پذیر خواهد بود؛ اما ذی‌نفع می‌تواند عواید حاصل از آن دو را به هر شخص دیگری که تشخیص می‌دهد واگذار کند. به عنوان مثال ذی‌نفع یک ضمانتنامه می‌تواند همزمان با ارائه مطالبه منطبق به ضامن درخواست کند که وجه ضمانتنامه به شخص دیگری پرداخت شود یا ذی‌نفع یک اعتبار اسنادی از بانک معامله‌کننده تقاضا کند که وجه اعتبار به دیگری پرداخت شود. نکته‌ای که در اینجا تذکر آن لازم است عدم‌امکان معامله ضمانتنامه است. با توجه به اینکه ضمانتنامه یک ابزار تضمینی است و صرفا برای یک رابطه پایه مشخص صادر شده، ذی‌نفع به هیچ وجه نمی‌تواند آن را همانند وجوه پرداختنی چون چک برای رد دین به شخص دیگری واگذار کند. انتقال ضمانتنامه که صرفا در صورت تغییر طرفین رابطه پایه است را نباید با قابل معامله بودن اشتباه کرد. ابزارهای تضمینی به هیچ عنوان قابل معامله نیستند.

 

ب- نقاط افتراق

• ابزارهای متفاوت

در مبحث پوشش ریسک عنوان شد که اعتبار اسنادی یک ابزار پرداخت است که فروشنده با بهره گرفتن از آن می‌تواند پس از ارائه اسناد لازم مطابق با شرایط اعتبار، وجه اعتبار را دریافت کند، اما ضمانتنامه یک ابزار تضمین است که خریدار می‌تواند در صورتی که تشخیص دهد فروشنده از انجام تعهدات خود تحت رابطه پایه تخلف کرده است، با ارائه درخواست کتبی مطابق با متن ضمانتنامه وجه آن را دریافت کند. بنابراین ما با دو ابزار با دو هدف متفاوت؛ اما مکمل روبه‌رو هستیم: اعتبار اسنادی ابزار پرداخت برای پوشش ریسک فروشنده و ضمانتنامه ابزاری تضمینی برای پوشش ریسک خریدار.

۲- طرفین

اگر ضمانتنامه‌های تعهد پرداخت را مستثنا کنیم، ذی‌نفع و متقاضی در اعتبار اسنادی و متقاضی کاملا برعکس یکدیگر هستند. این تفاوت از این علت ناشی می‌شود که اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه یکدیگر را از نظر پوشش ریسک تکمیل می‌کنند. همان‌طور که در بالا اشاره شد اعتبار ریسک فروشنده و ضمانتنامه ریسک خریدار را پوشش می‌دهد و در نتیجه ذی‌نفع اعتبار متقاضی ضمانتنامه است و برعکس.

۳- قاعده یا استثنای پرداخت

ضمانتنامه و اعتبار اسنادی هر دو ابزارهایی هستند که تحت شرایط خاصی می‌توانند پرداخت شوند؛ اما یک تفاوت بسیار مهم در این خصوص میان این دو ابزار وجود دارد که به تفاوت ماهوی آنها بازمی‌گردد. همان‌طور که قبلا اشاره شد اعتبار اسنادی یک ابزار پرداخت است و ضمانتنامه یک ابزار تضمین؛ بنابراین قاعدتا در صورت انجام صحیح یک قرارداد، اعتبار اسنادی پرداخت خواهد شد، اما در خصوص ضمانتنامه در صورت انجام صحیح قراردادها که عموما این‌گونه خواهد بود، ضمانتنامه باطل شده و پرداخت نخواهد شد؛ بنابراین به طور خلاصه می‌توان گفت که پرداخت در اعتبار اسنادی یک قاعده است و در ضمانتنامه یک استثنا .

با توجه به مراتب فوق می‌توان نتیجه گرفت که اعتبار اسنادی و ضمانتنامه عندالمطالبه در قراردادهای بین‌المللی دو ابزار مکمل یکدیگر هستند که هر یک ریسک مهمی از طرفین را پوشش می‌دهد. البته هر دوی آنها در قراردادهای داخلی هم مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما با توجه به گستردگی ابزارهای پرداخت داخلی اعتبار اسنادی بیشتر در قراردادهای بین‌المللی مقبولیت دارد، اما ضمانتنامه عندالمطالبه به طور مساوی در قراردادهای داخلی و بین‌المللی مورد استفاده است. با توجه به مکمل بودن این دو ابزار به نظر می‌رسد که به تدریج و با افزایش دانش و تخصص متخصصان امور بانکی و بازرگانی استفاده از ضمانتنامه‌های عندالمطالبه نیز همپای اعتبارات اسنادی فزونی یافته و هر قرارداد مهم تجاری بین‌المللی با بهره گرفتن از این دو ابزار ، پوشش مساوی ریسک طرفین را به همراه داشته باشد.

[۱] عابدینی راد، امیر ،بیمه نامه‌های اعتباری زمینه‌ساز رشد و گسترش صادرات غیرنفتی، بررسی‌های بازرگانی، دوره جدید شماره ۱۱۴ بهمن ۱۳۷۵، ص ۱۵

[۲] عابدینی راد ، همان منبع ، ص ۱۶

[۳] عابدینی راد ، همان منبع ، ص ۱۵

[۴] ویتور ، فرانک ، مترجمین حبیبیون ، جواد ، فهیم ، کمال ، فرهنگ اصطلاحات حقوقی و بازرگانی ، انتشارات بریل ، لندن ، ۱۳۸۹،ص ۴۷

[۵] ویتور، همان منبع ، ص ۵۰

۴-۱-۱- سازمان‌های حمایت کننده از صادرات

در این فصل به راه های پوششی انتقال ارز در تجارت بین الملل پرداخته می شود.سعی می شود تا با تعریفی صحیح به توضیح سازمان های حمایت کننده از صادرات، و در راستای آن ضمانت نامه های بانکی و اعتبارات اسنادی که در پوشش ریسک سهم عمده ایی دارند را شرح داده و با تطبیق آن ها با یکدیگر به مزایا و معایب استفاده از آن پرداخته شود.

صندوق ضمانت‌ صادرات ایران: پس از تاسیس مرکز توسعه صادرات ایران در سال ۱۳۴۶ ، ضمانت صادرات به عنوان یکی از وظایف اولیه توسعه صادرات نیز پیش‌بینی شده بود. لذا ضرورت تاسیس موسسه‌ای بنام صندوق ضمانت صادرات ایران کاملا احساس می‌شد. بهرحال می‌بایستی واحدی به امر ضمانت صادرات بپردازد. این ضرورت بخصوص پس از تنزل ارزش دلار نسبت به ریال در سال ۱۳۵۱ بیشتر احساس گردید.چرا که دیگر صادرکنندگان تمایلی به افزایش صادرات نشان نمی‌دادند. و زیان‌هایی که براثر بروز خطرات سیاسی و بازرگانی متوجه صادرکنندگان ایران گردید و احساس خطر بیشتری را متوجه فعالیت صادراتی نمود. صندوق ضمانت صادرات ایران در سال ۱۳۵۲ به موجب قانون تاسیس گردید و اساسنامه آن در ۲۳ ماده به تصویب مجلس رسید. هدف از تشکیل صندوق ضمانت صادرات، افزایش صادرات غیرنفتی و حفظ حقوق صادرکنندگان در برابر خطرات مالی و تضمین اعتبار برای صادرات ذکر گردیده است.[۱]

۴-۱-۱-۱- سازمان و تشکیلات صندوق ضمانت صادرات ایران

صندوق ضمانت صادرات ایران شرکتی است دولتی که با سرمایه ۰۰۰/۰۰۰/۲۰۰ ریال تشکیل شده و کلیه سهام آن متعلق به دولت است.

 

وظایف صندوق:براساس ماده ۷ قانون صندوق ضمانت صادرات، مطالبات صادرکننده از خریداران کالاها و خدمات صادراتی در مقابل خطرات ناشی از امور زیر و به ترتیب و تا میزانی که در آیین‌نامه مربوطه مشخص می‌گردد توسط صندوق تضمین می‌شود، مشروط بر این که ناشی از عدم انجام تعهدات صادرکننده نباشد.

۱) ورشکستگی و یا اعسار خریدار؛ ۲) استنکاف خریدار از قبول خدمات یا کالاهای صادر شده؛ ۳) خودداری خریدار از پرداخت برات در سررسید؛ ۴) عدم پرداخت بهای کالا یا خدمات در سررسید مربوطه؛ ۵) اعمال سیاست محدودیت‌های وارداتی و ارزی در کشور خریدار؛ ۶) وقوع جنگ یا حالت جنگ؛ ۷) تیره شدن روابط سیاسی با کشور خریدار به نحوی که نتیجتا صادرکننده موفق به دریافت مطالبات خود در سررسید نگردد؛ ۸) اعمال سیاست‌های اقتصادی که موجب مسدود شدن مطالبات صادرکنندگان گردد؛ ۹) سایر حوادث که معمولا توسط شرکت‌های بیمه، بیمه نمی‌شود؛ ۱۰) سلب مالکیت از خریداری کالا وخدمات در خارج از کشور بر اثر ملی شدن یا مصادره اموال به نحوی که صادرکننده موفق به دریافت مطالبات خود نگردد.[۲]

انواع ضمانت‌نامه‌های صادره توسط صندوق:صادرکنندگانی که کالا یا خدمات را به صورت غیرنقدی و اعتباری به خارج صادر می‌کنند ممکن است بعلت عدم پرداخت خریدار خارجی و یا سایر عوامل سیاسی و بازرگانی موضوع به دریافت وجوه مطالباتی خود نگردند. برای رفع این نگرانی و توسعه صادرات غیرنقدی، صندوق ضمانت صادرات، ضمانت‌نامه‌هایی را با توجه به طبیعت کالا و یا خدمات کشور خریدار و وضعیت خریدار و شرایط پرداخت معامله به نفع صادرکنندگان صادر می نماید. و درصد معینی از خسارت وارده به آنان را در ازای دریافت کارمزد یا حق تضمین می‌پردازد. ذیلا انواع ضمانت‌نامه‌های صادره توسط صندوق تشریح می‌گردد.

ضمانت‌نامه‌های عمومی:این نوع ضمانت‌نامه‌ها جهت تضمین صادراتی به کار برده می‌شود که طول مدت پرداخت ارزش کالای صادر شده از زمان اولین حمل محموله از ۱۸۰ روز تجاوز ننماید که معمولا شامل صادرات کم دوام مصرفی می‌باشد.

 

ضمانت‌نامه‌های عمومی با توجه به دربرگیری زمان خطر به دو نوع تقسیم می‌شوند:

الف) ضمانت‌نامه‌های عمومی (قراردادها): این گونه ضمانت‌نامه‌ها جهت صادرکنندگانی است که مایلند صدور کالای خود را زمان انعقاد قرارداد تا دریافت ارزش کالا از خریدار خارجی تضمین نمایند. در این مورد صادرکننده به هنگام تهیه و تولید کالای صادراتی و قبل از حمل کالا نیز از پوشش ضمانتی صندوق استفاده می کند و با توجه به این که مدت زمان وجود خطر بیشتر از ضمانت‌نامه‌های عمومی پس از صدور می‌باشد، نرخ حق بیمه بالاتری را بایستی صادرکنندگان تحمل نمایند.

ب) ضمانت‌های عمومی پس از صدور: تحت چنین ضمانت‌نامه‌هایی تضمین خسارت ناشی از عدم پرداخت خریدار خارجی از زمان حمل کالا یعنی از تاریخ صدور می‌باشد. نرخ حق تضمین برای ضمانت‌نامه‌های عمومی پس از صدور کمتر از سایر انواع آن است.[۳]

ضمانت‌نامه‌های خاص:همان طور که گفته شد ضمانت‌نامه‌های عمومی، معاملات عادی صادرکننده را تحت پوشش قرار می‌دهد ولی معاملات خاص صادرکننده توسط ضمانت‌نامه مخصوص، تحت پوشش ضمانتی قرار می‌گیرد. بعضی از انواع معاملات که به ضمانت‌نامه مخصوص احتیاج دارند عبارت است از:

۱) معاملاتی که در قبال ارزهای رایج در تجارت بین‌الملل صورت نمی‌گیرد؛ ۲) معامله با کشورهایی که با شرایط تعیین شده توسط صندوق برای کشور مزبور مطابقت نداشته باشد؛ ۳) انعقاد قرارداد و صدور کالاهایی که حداقل قسمتی از آنها در ایران تهیه و یا تولید نشده باشد؛ ۴) معامله با خریدارانی که صادرکننده بنحوی در منافع آنها سهیم باشد؛ ۵) معامله با اشخاصی که دارای مشکلات مالی بخصوصی هستند؛ ۶) معامله با کشوری که طبق قراردادی بایستی کالا به کشور ناشی حمل کند و یا این که بهای کالا را کشور دیگری بپردازد؛ ۷) معاملاتی که موکول به صدور متقابل کالا از کشور خریدار می‌باشد؛ ۸) قراردادهای که بر طبق آن صدور کالا بیش از ۱۲ ماه از تاریخ انعقاد قرارداد بطول می‌ انجامد.

 

علاوه بر موارد فوق صندوق ضمانت صادرات هرگونه معاملات خاص دیگر را با صدور ضمانت‌نامه مخصوص تحت پوشش قرار می‌دهد. در ضمن برخی از معاملات نیز با الحاقیه‌ای به ضمانت‌نامه عمومی تحت پوشش ضمانتی قرار می‌گیرد. که به عنوان مثال فروش از انبارهای  خارج از کشور، فروش توسط شعب شرکت در خارج و یا فروش به شرکت‌های وابسته، فروش در نمایشگاه‌های بین‌المللی و غیره را می‌توان نام برد.[۴]

تضمین سرمایه‌گذاری ایرانیان در خارج از کشور:صندوق سرمایه‌گذاری ایرانیان و یا موسسات دولتی را در مقابل خطرات سیاسی از جمله مصادره،جنگ، شورش، بلوا، اغتشاشات داخلی و یا هر نوع اقدام دولت میزبان که مانع انتقال سرمایه و یا منافع ناشی از سرمایه‌گذاری گردد را تحت پوشش قرار می‌دهد. ماده ۱ قانون چگونگی اداره صندوق ضمانت ایران اشعار چنین می گوید «به منظور توسعه و گسترش صادرات کشور از طریق تضمین اعتبارات و سرمایه گذاری‌ها مربوط به کالاها و خدمات صادراتی و ….» که موید تضمین سرمایه‌گذاری ایرانیان توسط صندوق می‌باشد.

خدمات صندوق در خارج از مرزهای کشور محدود به صدور ضمانت‌نامه وصول مطالبات نبوده و می‌تواند سایر نیازمندی‌های صادراتی را نیز شامل شود. هزینه بازاریابی صادرکنندگان از مواردی است که برخی از موسسات مشابه صندوق در اروپا بخشی از آنها را تحت شرایطی پوشش می‌دهد. توسعه و گسترش صادرات عوامل متعددی را طلب می‌کند که در راس آن اراده و عزم و باور ملی به صادرات به عنوان راه رهایی و استقلال است و پس از آن فراهم کردن سایر شرایط و عوامل و از آن جمله صندوق ضمانت صادرات ایران که یکی از مهمترین آنهاست. علاوه بر آن هماهنگی و همکاری علیه دست اندرکاران امر صادرات و ثبات قوانین و مقررات و وجود مزیت‌های نسبی و برنامه‌ریزی دقیق و همه جانبه از عواملی هستند که نقش آنها در توسعه صادرات غیرقابل انکار است.[۵]

۴-۱-۲- شرکت بیمه صادرات و سرمایه‌گذاری

شرکت بیمه صادرات و سرمایه‌گذاری براساس قانون تاسیس بیمه مرکزی ایران و بیمه‌گری با مشارکت بیمه مرکزی و شرکت‌های بیمه ایران، آسیا، البرز، بانک‌های ملی، صادرات، توسعه صادرات، تجارت و ملت در سال ۱۳۷۳ تاسیس گردیده است.

این شرکت پس از تصویب شرایط عمومی بیمه اعتبار صادرات کالا در سال ۱۳۷۴ عملا فعالیت‌های بیمه‌ای خود را آغاز و با هدف ارائه پوشش‌های بیمه‌ای مورد نیاز صادرکنندگان کالا، خدمات، سرمایه‌گذاران و کمک به توسعه و اعتلای صادرات غیرنفتی کشور و در راستای اولویت‌های برنامه‌های اقتصادی دولت اقدام به گسترش فعالیت‌های خود نمود.

فلسفه وجودی این شرکت حمایت و تقویت صادرات ایران، توسعه و متنوع‌سازی صادرات از طریق مهیا کردن:

۱) طیف وسیعی از تسهیلات بیمه اعتباری که صادرکنندگان را در برابر ریسک‌های سیاسی و اقتصادی نهفته در صادرات تحت پوشش قرار دهد.

۲) ارائه بیمه‌نامه به بانک‌ها و موسسات عالی و اعتباری در جهت بهبود دسترسی تولیدکنندگان و صادرکنندگان به وام‌های اعطایی بانک‌ها با شرایط سهل‌تر.[۶]

اهداف شرکت عبارت است از:

الف)  ارتقای قدرت رقابتی کالاها و خدمات صادراتی ایران در بازارهای جهانی

ب) تشویق سرمایه‌گذاری در داخل و خارج از کشور

ج) کمک صادرکنندگان برای نفوذ بیشتر به بازارهای جدید و غیرنفتی

و) کمک به فروشندگان و تولیدکنندگان داخلی جهت فروش بر مبنای شرایط اعتباری

ه) کمک به دسترسی بیشتر صادرکنندگان و تولیدکنندگان ایرانی به وام‌های بانک‌های تجاری.[۷]

خدمات این شرکت به چند دسته ذیل تقسیم می‌گردد:

الف) بیمه اعتبار صادرات بعد از حمل کالا

ب) بیمه اعتبار صادرات قبل از حمل کالا

ج) بیمه اعتبار صادرات خدمات فنی و مهندسی

د) بیمه اعتبار داخلی (فروش اسقاطی)

ه) بیمه بازپرداخت تسهیلات اعطایی از سوی بانک‌ها و موسسات اعتباری به صادرکنندگان و سرمایه‌گذاران

و) بیمه نامه باربری صادراتی

بیمه حمل و نقل دریایی ـ بیمه حمل و نقل هوایی ـ بیمه حمل و نقل زمینی

بیمه‌نامه حمل و نقل کالا به ۲ صورت صادر می‌شود:

بیمه نامه ساده و بیمه‌نامه عمومی.[۸]

۴-۲- تعریف ضمانت نامه:

ضمانت‌نامه عقدی است که به موجب آن ضامن ضمانت انجام تعهد اشخاص حقیقی و حقوقی را در رابطه با موضوع ضمانت به عهده می‌گیرد. بنابر تعریف فوق ضمانت‌نامه بانکی عقدی است که به موجب آن بانک ضمانت اشخاص حقیقی و حقوقی را در رابطه با انجام تکالیف و تعهدات موضوع قرارداد فیمابین ذینفع ضمانت‌نامه (مضمون له) و ضمانت شده (مضمون عنه) را با مبلغ مندرج در ضمانت‌نامه به عهده می‌گیرد. مستندات قانونی عقد ضمان موادی از قانون مدنی و قانون تجارت به شرح زیر می‌باشد:

در قانون مدنی طبق ماده ۶۸۴ عقد ضمان (ضمانت) چنین تعریف شده:

«عقد ضمان عبارت است از این که شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است به عهده بگیرد[۱۰] متعهد را ضامن، طرف دیگر را «مضمون له» شخص ثالث را «مضمون عنه» یا مدیون اصلی می‌گویند. ضمان در حقوق مدنی ایران نقل ذمه به ذمه است که در ماده ۶۹۸ به شرح زیر گفته‌:

بعد از این که ضمان بطور صحیح واقع شده ذمه «مضمون عنه» بری و ذمه «ضامن» به مضمون له، مشغول می‌شود.در حقوق تجارت بر طبق م ۴۰۳ و ۴۰۴ ضم ذمه به ذمه نیز پذیرفته شده است.

ماده ۴۰۳ قانون تجارت: «در کلیه مواردی که به موجب قوانین یا موافق قراردادهای خصوصی ضمانت تضامنی باشد طلبکار می‌تواند به ضامن و مدیون اصلی مجتمعا رجوع کرده یا پس از رجوع به یکی از آنها و عدم وصول طلب خود برای تمام یا بقیه طلب به دیگری رجوع نماید.[۱۱]

ماده ۴۰۴ قانون تجارت: «حکم فوق در موردی نیز جاری است که چند نفر به موجب قرارداد با قانون متضامنا مسئول انجام تعهد است». لذا با عنایت به تعارف و موارد فوق ارکان ضمانت‌نامه عبارت است از:

ضمانت شده «مضمون عنه» ذینفع ضمانت‌نامه ـ ضمانت‌گر (مضمون له) ضامن «ضمانت کننده ـ بانک» مبلغ ضمانت‌نامه «سررسید» روز پایان اعتبار ضمانت‌نامه.

 انواع ضمانت‌نامه بانکی: بانک‌ها می‌توانند براساس مصوبات شورای پول و اعتبار در هر مورد که منع قانونی وجود نداشته باشد بنابه درخواست کتبی متقاضی به صورت غیرقابل انتقال و برای مقاصد زیر ضمانت‌نامه صادر نماید.[۱۲]

۱ـ به منظور شرکت در مناقصه و مزایده.

۲ـ جهت حسن انجام کار (تعهد)

۳ـ استرداد پیش پرداخت

۴ـ استرداد کسور وجه الضمان

۵ـ ترخیص کالا از گمرک

۶ـ ضمانت‌نامه تعهد دین (تعهد پرداخت)[۱۳]

ضمانت‌نامه جهت شرکت در مناقصه و مزایده دولت از راه مزایده اقدام می کند و به منظور اطمینان از عدم انصراف برنده مناقصه و مزایده و امضا قرارداد مربوطه، از شرکت‌کنندگان در مناقصه و مزایده ضمانت بانکی اخذ می‌نمایند.

ضمانت حسن انجام  کار (تعهد) عبارت است از ضمانت بانکی از متعهد «مضمون عنه» در مقابل ذینفع «مضمون له» مبنی بر این که قراردادی مابین به نحوه احسن و مطابق پیمان و تعهد انجام شود و اگر ظرف مدت مقرر متعهد ایفای تعهد نگردد بنابه تقاضای ذینفع «مضمون له» وجه ضمانت‌نامه را بانک به ذینفع پرداخت خواهد نمود.[۱۴]

ضمانت‌نامه استرداد پیش‌پرداخت: چنان‌چه متعهد «مضمون عنه» برای شروع کار و یا انجام تعهد احتیاج به وجه داشته باشد که بطور پیش‌پرداخت از طرف ذینفع «مضمون له» به او پرداخت شود در چنین مواردی بانک تضمین استرداد وجه پیش‌پرداخت را در صورت عدم انجام کار خواهد نمود.

ضمانت‌نامه استرداد کسور وجه‌الضمان: موسسات دولتی معمولا بین ۵ تا ۱۰ درصد مبالغ پرداختی به مقاطعه‌کاران و پیمان‌کاران در قبال ارائه صورت هزینه‌های انجام شده که اصطلاحا به صورت وضعیت کارهای انجام شده، نامیده می‌شود نزد خود نگاه می‌دارند تا در پایان تحویل کار، اگر نقضی مشاهده شد و کار انجام شده ناقص یا معیوب یا ناتمام بود از آن محل جبران خسارت نمایند، که آن را به کسور وجه الضمان تعبیر می‌کنند. چنانچه مقاطعه کار بخواهد از این وجه قبل از پایان کار استفاده نماید، ناگزیر است ضمانت‌نامه بانکی به کارفرما تسلیم نماید که به ضمانت «استرداد کسور وجه‌الضمان» مشهور است.[۱۵]

ضمانت‌نامه ترخیص کالا از گمرک یا «گمرکی» چون واردکنندگان کالا از خارج از کشور موظفند حقوق و عوارض گمرکی کالای وارداتی را طبق تعرفه‌های مربوط به گمرکات کشور نقدا پرداخت نماید، لذا در بعضی مواقع گمرکات با این ضلع به صورت مدت‌دار و یا اقساط در قبال اخذ ضمانت‌نامه بانکی موافقت می‌نمایند و چنانچه حقوق مذکور توسط واردکننده در سررسید پرداخت نشود. اداره گمرکات وجه‌الضمان را مطالبه و بانک ملزم به پرداخت آن خواهد بود.

ضمانت‌نامه تعهد دین (تعهد پرداخت): بانک‌ها می‌توانند دیون مدت‌دار اشخاص حقیقی و حقوقی را به سازمان‌های مختلف دولتی با صدور ضمانت‌نامه بانکی تضمین نمایند.مانند تاجری که برای پرداخت پول در ازای اجناس خریداری شده به طرف مقابل خود، برای اطمینان از پرداخت پول، برای شخص او ضمانت‌نامه تعهد پرداخت صادر نموده، تا بتواند اطمینان و اعتماد طرف مقابل را جلب نماید که پول در موعد مقرر پرداخت می‌شود.[۱۶]

۴-۲-۱- صدور ضمانت‌نامه در مقابل وجه نقد

صدور ضمانت‌نامه در مقابل اخذ درصد مبلغ ضمانت‌نامه به صورت نقدی، هر مبلغ که مشتری درخواست نماید با توجه به حدود اختیارات تفویض شده با تشکیل پرونده بلامانع است.

صدور ضمانت‌نامه در قبال سپرده سرمایه‌گذاری بلند مدت

در صورت درخواست مشتری به صدور ضمانت‌نامه در قبال سپرده سرمایه‌گذاری بلند مدت بانک توسعه صادرات در موارد زیر مورد توجه و اقدام قرار گیرد:

سررسید سپرده سرمایه‌گذاری بلند مدت به طور معمول باید مقارن یا بعد از سررسید ضمانت‌نامه باشد، مضافا چون احتمال تهدید ضمانت‌نامه وجود داشته یا سررسید سپرده سرمایه‌گذاری ممکن است قبل از سررسید ضمانت‌نامه باشد، لذا درخواست تمدید سپرده سرمایه‌گذاری قبل از سپرده‌گذاری اخذ گردد. برای صدور ضمانت‌نامه در مقابل اخذ سپرده سرمایه‌گذاری بلند مدت تنظیم قرارداد ا لزامی است. قراردادهای مربوطه پس از تنظیم باید توسط متقاضی، صاحب سپرده و همچنین شعبه صادرکننده ضمانت‌نامه امضا گردد. به قراردادهای موضوع این بند طبق تعرفه بانک تمبر الصاق و ابطال گردیده و بهای آن از متقاضی ضمانت‌نامه دریافت خواهد شد، ضمنا صاحب سپرده باید در ظهر برگ سپرده سرمایه‌گذاری بلند مدت خود عبارت «وجه این سپرده به عنوان ضمانت‌نامه شماره ………… به نام …………. در وثیقه بانک توسعه صادرات ایران می‌باشد» را با خط خود نوشته و ذیل آن را امضا و به بانک تسلیم نماید. بدیهی است شعبه صادرکننده ضمانت‌نامه رسید مربوط به دریافت سپرده را به صاحب سپرده تسلیم خواهد نمود.

اصل برگ سپرده سرمایه‌گذاری بلند مدت در صندوق شعبه نگهداری و بابت آن سند انتظامی به مبلغ سپرده صادر و در دفاتر بانک تحت عنوان «اوراق سپرده بلندمدت در گرو بانک ثبت گردد.»

بابت قرارداد سپرده بلندمدت نیز سند انتظامی صادر و در دفاتر ثبت می‌گردد (هر قرارداد یک ریال) استرداد وجه سپرده سرمایه‌گذاری بلند مدت موکول به ابطال و اعاده باشد. ضمانت‌نامه اوراق تهدید نامه‌های مربوطه خواهد بود.[۱۸]

۴-۲-۲- صدور ضمانت‌نامه در مقابل تضمین بانک‌ها و یا موسسات اعتباری غیر بانکی معتبر خارجی

چون معمولا سازمان‌ها و موسسات دولتی از پذیرش ضمانت‌نامه‌های صادره توسط بانک‌ها و موسسات اعتبارای غیربانکی خارجی خودداری می‌نمایند، لذا در چنین مواردی بانک خارجی از بانک ایرانی درخواست می کند که معادل مبلغ و به مدت ضمانت‌نامه خارجی نسبت به تضمین مشتریان آنها در مقابل سازمان‌ها و موسسات ایرانی اقدام نماید. در این صورت بانک خارجی تعهد و تضمین می کند هرگونه وجهی که مضمون له ضمانت نامه «سازمان ایرانی ذینفع ضمانت‌نامه» در چارچوب مفاد ضمانت‌نامه مطالبه نمایند، عینا پرداخت نماید. برای صدور ضمانت‌نامه در مقابل ضمانت‌نامه‌های بانک‌های خارجی، در صورتی که کارگزار یا صادرکننده ضمانت‌نامه مورد قبول امور بین‌الملل بانک باشد، ابتدا باید اصالت و متن ضمانت‌نامه از نظر امور بین‌المللی را بررسی و پس از تاثیر ضمانت‌نامه توسط آن امور و صدور مجوز کتبی برای صدور ضمانت‌نامه ریالی در قبال آن با ذکر شرایط مربوطه شعبه اقدام لازم را معمول دارد. تبصره: به منظور حفظ حقوق بانک امور بین‌الملل کتبا به بانک خارجی صادرکننده ضمانت‌نامه اعلام نماید «چنانچه تا سررسید ضمانت‌نامه دستوری برای تهدید، تقلیل با هرگونه تغییر صادر نگردید وجه ضمانت‌نامه به بستانکار حساب بانک توسعه صادرات منظور گردد.[۱۹]

۴-۲-۳-صدور ضمانت‌نامه در مقابل اموال غیرمنقول

برای صدور ضمانت‌نامه در مقابل اموال غیرمنقول لازم است موارد زیر مورد توجه قرار گیرد. ارزش غیرمنقول طبق ارزیابی کارشناس مورد قبول بانک باید حداقل ۱۵۰٪ مبلغ ضمانت‌نامه پس از کسر سپرده نقدی می‌باشد. اموال مورد نظر باید طبق ضوابط مربوطه در دفترخانه اسناد رسمی در رهن بانک قرار گیرد. تبصره: ملک مورد وثیقه بایستی سهل البیع، شهری و بلامعاوض بوده و یک نسخه از گزارش ارزیابی در پرونده ضمانت‌نامه نگهداری شود. قبول سایر اموال غیرمنقول موکول به تایید و موافقت مدیریت بانک طبق آیین‌نامه اخذ وثائق می‌باشد.

وثائق غیرمنقول باید به هزینه متقاضی طبق مقررات و تا پایان اعتبار ضمانت‌نامه به نفع بانک بیمه شده و در صورت تهدید ضمانت‌نامه، بیمه‌نامه نیز تا سررسید تجدید گردد نحوه قبول و ارزیابی و ترهین وثائق غیرمنقول عینا منطبق با دستورالعمل چگونگی اخذ وثائق و ترهین آن در برابر تسهیلات اعطایی و ضمانت‌نامه‌ها باشد.[۲۰]

صدور ضمانت‌نامه در مقابل سفته

صدور ضمانت‌نامه در مقابل سفته با امضا مضمون عنه (ضمانت شده) و ظهرنویسی ضامن معتبر و مورد قبول بانک براساس مصوبات ارکان اعتباری بانک می‌باشد.[۲۱]

صدور ضمانت‌نامه در مقابل سایر وثائق شامل:  برگ وثیقه انبارهای عمومی سهام شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار، طلا، کشتی، هواپیما، اوراق قرضه دولتی، اوراق مشارکت منتشره براساس مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران برای صدور ضمانت‌نامه در مقابل هر یک از وثائق فوق‌الذکر و یا ترکیبی از آنها حداقل معادل ۱۵۰٪ مبلغ ضمانت‌نامه پس از کسر سپرده نقدی وثیقه بایستی در گرو بانک قرار گیرد.

صدور ضمانت‌نامه در قبال هر یک از وثایق فوق‌الذکر، منحصرا با نظر و تصویب کمیته اعتبارات و تصویب مدیریت بانک بوده و نحوه ارزیابی وثائق و اقدامات مربوطه از نظر قبول و توثیق و ثائق و انعقاد قرارداد بایستی با نظر و تایید اداره حقوقی بانک انجام پذیرد.[۲۲]

ضمانت‌های ارزی: در خصوص ضمانت‌نامه‌های ارزی اعم از تقاضای صدور ضمانت جهت ذی‌نفع‌های خارجی و با قبول ضمانت‌نامه‌های صادره توسط بانک‌ها و موسسات اعتباری خارجی به نفع موسسات ایرانی مراتب با نظر اداره امور بین‌الملل و طبق ضوابط بانک مرکزی جمهوری اسلامی می‌باشد.[۲۳]

۴-۲-۴-اهمیت نقش ضمانت‌نامه‌ها

کارشناسان امور مالی امروزه بر این امر تاکید دارند که مدیریت بهینه مالی عبارت است از تبدیل تمامی ریسک‌های بشر به ریسک اعتباری و آن‌گاه اندازه‌گیری و مبادله آن در قبال عوض مشخص. ابزارهای مختلفی که توسط بانک‌ها و شرکت‌های بیمه ارائه می‌شود همگی در راستای تحقق هدف مذکور است
تجربه نشان داده افراد و شرکت‌هایی که از هدف یادشده غفلت کرده و انواع ریسک‌های حقیقی و تعهدی را بدون تبدیل به ریسک اعتباری نگهداری می‌کنند، همواره در معرض خطر تحقق ریسک‌ها و تحمل زیان‌های هنگفت هستند. به‌عنوان مثال بسیاری از افرادی که به علت عدم تمکن مالی در زندان به سر می‌برند، آنهایی هستند که ریسک حقیقی حوادث رانندگی را با اخذ بیمه شخص ثالث به ریسک اعتباری بیمه‌نامه تبدیل نکرده؛ بنابراین به محض تحقق ریسک مربوطه، چون از پوشش مالی آن عاجز بوده‌اند گرفتار تبعات حقوقی این غفلت شده‌اند. اگر انواع ریسک را بر اساس عامل تحقق آنها به‌طور کلی به دو نوع حقیقی (غیرارادی) و تعهدی (ارادی) تقسیم‌بندی کنیم، می‌توان گفت که انتقال ریسک‌های حقیقی از طریق بیمه‌نامه صورت می‌پذیرد. خوشبختانه بیمه‌نامه تا حدود زیادی برای عموم مردم شناخته شده است؛ هرچند که در خصوص جزئیات و کاربردهای گوناگون آن به ویژه در کشور ما هنوز راه درازی در پیش است، اما درخصوص ریسک دوم؛ یعنی ریسک تعهدی و ابزار انتقال آن یعنی ضمانت نامه بانکی هنوز  ضمانت‌نامه بانکی، هنوز دانش و آگاهی کافی وجود نداشته و بسیاری از شرکت‌ها به علت عدم استفاده از  ضمانت‌نامه یا استفاده نادرست از این ابزار که ناشی از دانش و مهارت ناکافی است، زیان‌های فراوانی را متحمل می‌شوند؛ بنابراین در ادامه به‌صورت اجمالی موضوع انتقال ریسک‌های تعهدی از طریق ابزار  ضمانت‌نامه معرفی خواهد شد.[۲۴]

۴-۲-۴-۱- انتقال ریسک

همان‌طور که اشاره شد روند صدور یک  ضمانت‌نامه با انعقاد قراردادی میان دو طرف که شامل تعهداتی است آغاز می‌شود. ریسک عدم ایفای تعهدات مربوطه که ریسکی تعهدی و ارادی محسوب می‌شود باید در مقابل عوض مشخص به ریسک اعتباری بدل شود. بنابراین بانک ضامن با دریافت کارمزد (عوض مشخص) ریسک تعهدی را به ریسک اعتباری تبدیل می‌کند؛ یعنی به محض صدور  ضمانت‌نامه ریسک عدم ایفای تعهدات به ریسک اعتباری پرداخت وجه  ضمانت‌نامه توسط بانک ضامن تبدیل می‌شود. با توجه به اعتبار بالای بانک‌ها ریسک اعتباری  ضمانت‌نامه‌ها در عموم موارد تقریبا صفر است. از سوی دیگر بانک که ضامن  ضمانت‌نامه است با توجه به اخذ وثایق از متقاضی صرفا با ریسک اعتباری نقد شوندگی وثایق اخذ شده درصورت مطالبه احتمالی وجه ضمانت‌نامه توسط ذی‌نفع مواجه است. همان‌طور که می‌دانیم در بیمه‌نامه‌ها، شرکت بیمه با ریسک اقتصادی مواجه است؛ به این معنا که درصورت بروز خسارت باید وجه مربوطه را از محل حق بیمه‌های دریافتی پرداخت کند؛ بنابراین در مقایسه میان دو ابزار  ضمانت‌نامه و بیمه‌نامه، . ضمانت‌نامه از ریسک بسیار کمتری برای صادرکننده آن (ضامن) برخوردار است.
همان‌طور که اشاره شد ذی‌نفع و ضامن با صدور  ضمانت‌نامه صرفا با ریسک اعتباری مواجه هستند که کاملا قابل اندازه‌گیری و محاسبه است. از سوی دیگر آمار  ضمانت‌نامه‌های مطالبه شده در سراسر جهان نشان می‌دهد که معمولا رقمی کمتر از پنج درصد  ضمانت‌نامه‌های صادره مورد مطالبه قرار گرفته و مابقی باطل می‌شوند. علت این امر ماهیت و غایت  ضمانت‌نامه است. اساسا  ضمانت‌نامه با این هدف صادر می‌شود که متقاضی برای جلوگیری از مطالبه وجه آن، تعهدات خود را به درستی به انجام رسانیده و از نقد شدن  ضمانت‌نامه جلوگیری کند؛ بنابراین  ضمانت‌نامه بر خلاف ابزارهای پرداخت با هدف نقد نشدن صادر می‌شود و بر همین اساس است که در مقایسه اعتبار اسنادی به‌عنوان ابزار پرداخت و  ضمانت‌نامه به‌عنوان ابزار تضمین گفته می‌شود که در اعتبار اسنادی پرداخت قاعده و در  ضمانت‌نامه پرداخت استثنا است . انواع روابط تجاری و مالی بین اشخاص در دنیای تجارت، بی تردید ریسک عدم‌ایفای تعهدات را نیز به همراه می‌آورد. از آنجاکه سودآوری شرکت‌ها با فرض انجام تعهدات طرف مقابل محاسبه می‌شود، بدیهی است که تحقق ریسک مذکور می‌تواند تبعات بسیار نا خوشایندی برای فعالان اقتصادی به همراه داشته باشد،به‌عنوان مثال آمار بالای چک‌های برگشتی در سطح تجارت داخلی نمونه آشکاری از تحقق ریسک عدم ایفای تعهدات است؛ ریسکی که تحقق آن در بسیاری موارد شرکت‌ها را تا مرز ورشکستگی و نابودی کامل نیز برده است.[۲۵]

[۱] میرمحمدی، سید محمد ،نقش بیمه‌های صادراتی و اهمیت آن در توسعه صادرات، چاپ اول، تهران، واحد برنامه بخش فرهنگی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، زمستان ۱۳۶۵، ص ۲۳۵

[۲] میرمحمدی ، همان منبع ، ص ۲۳۷

[۳] میر محمدی ، همان منبع ،ص ۲۳۸

[۴] میر محمدی ، همان منبع ، ص ۲۳۸

[۵] میر محمدی ، همان منبع ،  ص ۲۴۰

[۶] میر محمدی ، همان منبع ،ص ۲۴۰

[۷] آرشیو و شرکت بیمه صادرات و سرمایه‌گذاری، گزارش کارشناسی سال ۷۷، ص ۴

[۸] آرشیو شرکت بیمه صادرات و سرمایه گذاری ، همان منبع ، ص ۵-۷

[۹] Guarantee

[۱۰] کاتوزیان ، ناصر ، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی ، چاپ بیست و هفت ، پاییز ۸۹ ،ص۴۵۰

[۱۱] آرشیو صندوق ضمانت ایران، گزارش کارشناسی سال ۷۶ ص ۳

[۱۲] آرشیوه صندوق ضمانت ایران ، همان منبع ، ص ۴

[۱۳] آرشیو ، همان منبع ص ۴

[۱۴]آرشیو، همان منبع ص ۵

[۱۵] آرشیو ،همان منبع ص ۵

[۱۶] آرشیو، همان منبع ، ص ۶

[۱۷] آرشیو، همان منبع ، ص۱۲

 

[۱۸] آرشیو، همان منبع ، ص ۱۲-۱۳

 

[۱۹] آرشیو، همان منبع ، ص ۱۴

 

[۲۰] آرشیو، همان منبع ، ص۱۵

[۲۱] آرشیو، همان منبع ، ص ۱۵

[۲۲] آرشیو، همان منبع ، ص ۱۶

[۲۳]آرشیو، همان منبع ، ص ۱۹

[۲۴] تراشیون ، سعید ، طباطبایی ، غزاله ، ضمانت نامه های بانکی بین الملل و مقررات حاکم بر آنها ، پژوهشکده پولی وبانکی ، زمستان ۱۳۹۲، ص ۱۷

ادیان و حیاتی، منظر انتقادی تازه­ای نسبت به مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر فراهم می­آورند. در این میان، به نظر می­رسد ناسازگاری باورهای دین اسلام و مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر ریشه ­های عمیق­تری دارد و حوزه گسترده­تری را شامل می­ شود، هر چند که بسیاری از این اختلافات، در میان ادیان ابراهیمی، مشترک است.

در مبانی حقوقی از منظر اسلامی، تمایزی اساسی میان طبیعت و فطرت الهی گذاشته شده است که به نظر می­رسد مبنای اصلی انتقادات متفکرین اسلامی نسبت به حقوق بشر غربی است: «فطرت، به معنای خاص، در مقابل طبیعت است، یعنی انسان، مرکب از بدن مادی و روح مجرد است، جریان طبیعت، به بدن مادی او برمی­گردد و جریان فطرت به روح مجرد او [برمی­گردد]، زیرا آنچه ادراک می­ کند و فراطبیعی را می­فهمد و موجودهای غیبی را با چشم ملکوتی خود مشاهده می­نماید و با آن عهد می­بندد و به عبودیت خویش نسبت به ذات اقدس الهی اقرار دارد، همان روح مجرد انسانی است. گرچه انسان، مولف از بدن طبیعی و روح فراطبیعی است، لیکن اصالت این موجود، مولف از آن روح مجرد است که تدبیر بدن و اراده او نیز به عهده روح خواهد بود. بنابراین تدوین حقوق بشر مسبوق به شناخت این حقیقت تالیفی است، اولاً و متاخر از معرفت آنچه در این موجود مولف جنبه اصالت دارد که همانا روح مجرد اوست، ثانیاً لذا تمام حقوق انسان را باید در پرتو دو نگاه بررسی کرد: یکی جنبه طبیعی که فرع بر اوست و دیگری جنبه فطری که اصل است … این فطرت الهی، در میان همه انسان­ها مشترک است»[۱]

این تمایزگذاری نه تنها حقوق پوزیتیویستی را رد می­ کند، بلکه مکتوب حقوق طبیعی را نیز مورد انتقاد قرار می­دهد و از این رو حقوق بشر «مجموعه ­ای از قواعد و مقررات اعتباری است که هرگز در امور واقعی و تکوینی ریشه ندارد.»[۲] به علاوه این حقوقِ بشر دچار کاستی­هایی مانند «گسست از فطرت، غفلت از  رابطه انسان و جهان آفرینش و غفلت از رابطه انسان با خداوند است»[۳] «با این مبنای فلسفی برای حقوق بشر دینی، حق قانونگذاری در انحصار خداوند است که البته از طریق وحی و احکام فقهی صورت می­گیرد و در تبیین رابطه فطرت و وحی، فطرتی را مدنظر دارد که کاشف از اراده پروردگار باشد»[۴]

تصویر این منظر فلسفی در انسان شناسی حقوقی نیز متمایز از انسان شناسی حقوق بشر غربی است. «آیا این انسان [متجدد غربی] همان انسانی است که پیامبران برای ما توصیف کرده ­اند که موجودی است دارای شرف و حیثیت و کرامت ذاتی که با حکمت بالغه خداوندی به وجود آمده و رهسپار یک هدف اعلایی است که با مسابقه در خیر و کمال به آن هدف خواهد رسید. آیا این انسان، همان انسانی است که هابزها و ماکیاولی­ها برایمان تعریف کرده ­اند که هیچ ارزشی را از خدا و هستی خارج از خویشتن ندارد. لذا طبیعتاً خودخواه و خودکامه و نیز نیرنگ باز و در عبارت کلی­تر، یک موجود خودمحور است که منطقی جز این ندارد»[۵]

«باورمندان به حقوق بشر دینی، برخلاف پساتجدد گرایان، ادعای عام بودن حقوق بشر دینی [اسلامی] را دارند. مبنای «مشترک و ثابتی» که بتوان بر آن حقوق بشر مشترکی را بنا نهاد، پایه توحیدی موجود در ادیان ابراهیمی است. از این منظر، «توحید و نفی شرک» و «نفی اصل سلطه»، دو مبنایی است که می­توان بر آنها تکیه کرد»[۶] «نظام حقوق بشر در اسلام، نظام حقوق دینی است و «دین از دیدگاه اسلام که بازگو کننده دین اصلی خداوندی است و از حضرت ابراهیم خلیل (ع) به این طرف در جریان بوده است، جوابگوی همه ارتباطات چهارگانه یعنی ارتباط انسان با خویشتن، انسان با خود، انسان با جهان هستی و انسان با همنوعانش است.»[۷]

«برای رشد و تکامل واقعی بشر، عامل ماورای طبیعی الهی ضرورت دارد. همه ادیان حقه الهی، تجلی گاه متن دین حضرت ابراهیم خلیل (ع) است. بنابراین ضروری است که همه عناصر فرهنگی و ایده­های اقتصادی و سیاسی و حقوقی و اخلاقی و هنری و تمدن گرایی بشری باید متوجه تحقق بخشیدن به آرمان­های اعلای انسانی دین ابراهیمی باشند که سران عمده جوامع متمدن امروزی آن را می­شناسند. بنابراین ضرورت دارد که محتوای مواد اعلامیه جهانی حقوق بشر از دیدگاه اسلام، نه تنها مخالفتی با اسلام نداشته باشد که امروزه بیان کننده دین فطری ابراهیمی است- بلکه باید موافق همه جانبه آن نیز بوده باشد.»[۸]

 

گفتار چهارم – منطق تجدد و حقوق بشر تناقض درونی دارد.

این رویکرد بر محور تمایزگذاری میان حق و حق خواهی در اندیشه تجدد و تکلیف و تکلیف محوری در اندیشه سنت [ماقبل تجدد] استوار است. ما این رویکرد را از این جهت با نقدهای دیگر در پرسش انتقادی از فلسفه حقوق بشر غربی همراه ساختیم که بنا به روایتی که از اندیشه تجدد ارائه می­دهد، منطق تجدد را با ادعای تبیین و تدوین هر گونه حقی از جمله حقوق بشر که ملتزم کننده باشد، متناقض و معارض می­داند. البته به تناسب موضوع مقاله، توجه بیشتر ما معطوف به وجه انتقادی آن از حقوق بشر است، اما برای فهم دقیق­تر این موضع، باید آن را در این تقابل دوگانه بررسی کرد.

اگر اندیشه تجدد را با تفکر سنت از این جهت مقایسه کنیم که انسان در عالم سنت، خواه با اعتقاد به امری الهیاتی و خواه طبیعی به «نظم وجود» پیش از خود، معتقد است، باید گفت «در تجدد، نظم وجود از دست رفته و انسان در کانون ایجاد نظم­های متوهم یا متخیل برای عالم قرار گرفته و یکسره مفهوم تکلیف از دست می­رود و به جای آن «حق» می­نشیند. در نظریه تجدد، نظمی از پیش مقرر، چه در صورت دینی و چه در صورت طبیعی، وجود ندارد که بر پایه آن بتوان انسان را ملزم به گونه­ای از «بودن» کرد. این فقدان هر گونه الزام از پیش نهاده وجود شناختی عالم برای رفتار و حیات فردی و اجتماعی انسان است که از آن تعبیر به حق مداری شده است. این حق مداری، به معنای آن است که انسان در برابر هیچ موجودی به غیر از خود پاسخ گو نیست و اجابت کننده فرمان هیچ فرمان دهنده­ای چه خدا و چه طبیعت نیست. این حق مداری به معنای رها شدگی انسان و فقدان الزامات ذاتی و از پیش مقرر برای رفتارهای انسانی است… از این منظر، عالم، دیگر واجد هیچ خصیصه ذاتی نیست که بتوان بر پایه آن مبنا و معیاری برای رفتار انسانی و نظم اجتماعی انسان یافت. انسانی که از درون این تحول سر برآورده است. دیگر، بیرون از خود و بنیان ثابت وجود شناختی­ای که او را حد بزند یا جهت بدهد، نمی­بیند.»[۹]

«به نظر می­رسد چنین منطقی اگر بر مدعای خود بماند، هیچ معنایی از حق که تکلیف آور باشد را نمی­توان اعاده کند. این رویکرد اگر در قیاس با مبانی انسان شناسانه سنت قرار بگیرد، روشن­تر می­ شود. «در نظم وجودی سنت، داشتن چنین درکی از وجود به معنای آن است که موجودات عالم به بیانی بسیار کلی، مکلف و ملزم به وجودی خاص و الزامات و تعهدات ناشی از آن هستند. این درک، چه در شکل دینی­اش که خداوند را واضع و حافظ این نظم وجودی می­داند و چه در شکل فلسفی­اش که از نظم طبیعی و طبیعت سخن می­گوید، اولین بیان حق و تکلیف را در صورت تکلیف موجودات و از جمله انسان در برابر واضع این نظم می­بیند. البته نتیجه داشتن تکلیف در برابر این موجود یا حقیقت متعالی از پیش نهاده، داشتن حق و حقوقی مشخص نیز هست، اما این حق و حقوق، فرع آن تکلیف وجودشناسانه است و به اعتبار آن، معنا و مفهوم می­یابد، نه این که همزمان با آن یا متقدم بر آن.»[۱۰]

 

 

 

گفتار پنجم – نتیجه بحث

هر کدام از منظرهای انتقادی پیشگفته، متوجه وجهی از ادعاهایی است که حامیان حقوق بشر بر آن اصرار می­ورزند. رویکرد مارکسیستی، اعلامیه حقوق بشر را اعلامیه­های می­داند که در دنیای سرمایه داری و در نظام لیبرال دموکراسی صورت بندی گردیده است.این رویکرد، جهان سرمایه داری را متهم می­نماید که از ابزار حقوق بشر برای بسط و گسترش فرهنگ و الزامات نظام «سرمایه داری» بهره می­برد.

رویکرد دوم، بر نقد «عام بودن» این اعلامیه و فراگیر بودن حقوق بشر اصرار می­ورزد. پساتجدد گراها با تاکید بر پیوند میان حقوق و فرهنگ و نیز نقد عقلانیت و انسان شناسی تجدد و بیان بی­اعتباری روایت­های کلان و معتبر دانستن کثرت گرایی فرهنگی در این عصر، اعلام می­دارند که هیچ ادعای عامی بر حقوق بشر پذیرفته نیست و اعلامیه حقوق بشر نمی­تواند تمامی فرهنگ­ها و کشورها را به حقوقی عام مکلف نماید.

رویکرد سوم، حقوق بشر غربی را حقوقی گسسته از عالم ماوراء و بی­توجه به منشأ «دینی و الهی» حقوق انسانی می­داند که توسط عقل خودبنیاد غربی، تدوین گشته است. در این رویکرد بر این نکته تاکید می­ شود که حقوق بشر غربی، به دلیل فقدان مبنای «ثابت» و «مشترک» برای حق انسانی و ناتوانی عقل سکولار در دستیابی به این دو مبنا، در تعیین حقوق بشر و رساندن انسان به سعادت حقیقی، ناتوان است.

رویکرد چهارم، با اشاره به مبانی انسان شناسانه و فلسفی «منطق تجدد»، این اندیشه را ناتوان­تر از این می­داند که ادعای تبیین و تدوین حقوق بشر را داشته باشد. اندیشه تجدد از این رو که به نظمی از پیش موجود و عینی در عالم اعتقاد ندارد و سامان طبیعت را بر عهده خرد خودبنیاد بشری می­نهد، نمی­تواند ادعای هیچگونه «تکلیفی» از سوی موجود غیر از خود – چه طبیعی و چه الهی – داشته باشد و لذا نمی­تواند دم از حقوق بشر بزند.

هر چند که این منظرهای انتقادی تلاش کرده ­اند تا از ابعاد مختلف، مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر را شناسایی و به چالش بکشند، اما نظام اداره جهان از وجه حقوقی، بر مدار مفاد این اعلامیه می­چرخد و سازمان­های بین المللی، به طور مرتب کشورها را به خاطر رعایت نکردن مفاد این اعلامیه، محکوم کرده و تحریم یا تهدید به حمله نظامی می­ کنند. قدرت­های بزرگ که اختیار این سازمان­ها و نهادهای تصمیم گیر بین المللی را برای تنظیم روابط بین دولت­ها را در اختیار دارند، بر مبنای مفاد این اعلامیه، برای ملت­ها و فرهنگ­های دیگر تصمیم گیری می­ کنند، در حالی که بین این فرهنگ­ها، از یکسو ارزش­هایی که قدرت­های بزرگ از آن جانبداری می­ کنند از سوی دیگر، مغایرت و ناسازگاری وجود دارد. اعلامیه جهانی حقوق بشر که باید نوید امید و آزادی برای گروه­های انسانی باشد، امروزه به ابزاری برای سرکوب و پایمال کردن حقوق انسانی بدل شده است.

 

 

[۱] - عبداله جوادی آملی، فلسفه حقوق بشر، ص ۷

[۲] - همان، ص ۲۴۳

[۳] - همان، ص ۲۶۲

[۴] - همان، ص ۱۱۷

[۵] - محمدتقی جعفری تبریزی، تحقیق در نظام حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب، ص ۵۳

[۶] - محمدرضا باقرزاده، جهانشمولی حقوق بشر، فصلنامه کتاب نقد، شماره ۳۶، ص ۱۳

[۷] - محمدتقی جعفری تبریزی، همان، ص ۱۷۳

[۸] - همان، ص ۹۱

[۹] - قاسم زائری، بسترهای نظری عدالت لیبرال و رویکردهای انتقادی چهارگانه، فصلنامه راهبرد یاس، ص ۲۱

گفتار اول – حقوق بشر (از جمله حق آزادی بیان) ابزار توسعه نظام سرمایه داری است.

«در اینجا لازم است بین دو مقوله تمایز نهاده شود. نخست، تمایز بین تجدد و نظام سرمایه داری است. لیبرالیسم و سوسیالیسم، دو نظام عمده عقیدتی – سیاسی در دوره تجددند، هر چند که نظام­های دیگری نظیر فاشیسم، محافظه کاری، رمانتیسم، آنارشیسم و نظایر آن نیز وجود دارند. تصور عمومی بر این است که فکر لیبرالیسم یا اقتضائات سرمایه داری هماهنگ­تر است و ایده سوسیالیسم با اصول کمونیستی سازگارتر. در این مقاله، به رغم تفاوت­های مابین نظام­های عقیدتی – سیاسی در غرب، به تسامح، همگی ذیل اندیشه تجدد تعریف می­ شود.

دوم، تمایزی است که مارکسیست­ها، بین مبانی حقوق بشر (و اعلامیه جهانی آن) از یکسو و اقتضائات نظام سرمایه داری و لیبرالیسم از سوی دیگر برقرار می­ کنند. این ارتباط بنا به ابهام مذکور در مبانی فلسفه حقوق، می ­تواند به دو صورت بیان شود. اگر پشتوانه نظریه لیبرالیسم را به لاک و روسو و دیگر همفکران­شان بازگردانیم، باید به حقوق طبیعی نیز قائل شویم. از این رو حقوق طبیعی و سلب نشدنی، به همراه اعتقاد به ارزش برابر همه انسان­ها، استقلال اراده فرد، عقلانیت و نیک نهادی انسان و … از خصایص لیبرالیسم محسوب می­ شود.

اما از سوی دیگر اندرولوین که از منتقدین لیبرال دموکراسی است، مکتب حقوق طبیعی (حقوق غیرقابل انتقال) را در تناقض با منطق درونی لیبرالیسم می­داند و نقش آن را نقش یک اصلاح­گر درون سیستمی می­داند که با تکیه بر فردگرایی، به حقوق دیگران توجهی نمی­کند. «لیبرال دموکرات­ها که معتقد به تلقی­ای از انسان هستند که مطابق آن، انسان موجودی متکاثر و خودخواه معقول است و بنابراین، حداقل به لحاظ تمایل، معتقد به فردگرایی هستند، به مفهوم حقوق بشر نیاز دارند تا انسان آزاد و منفعت جو را از خودش نجات دهند و بدین وسیله کرامت انسانی را حفظ و ترغیب کنند. محتمل است که یک جامعه آزاد مرکب از افراد خودمختار و معقول اقتصادی، جامعه­ای از اشیاء جامعه­ای از ابزارها شود؛ تجمعی از افراد اتمی که برایشان هر چیزی و هر کسی فقط ابزار است. مطالبه حقوق، یعنی مطالبه حقوق بشر غیرقابل انتقال، با این احتمال مقابله می­ کند، حتی اگر لیبرال دموکرات­ها در مطالبه حقوق بشر، یعنی حقوق بشر غیرقابل انتقال، با این احتمال مقابله می­ کند، حتی اگر لیبرال، دموکرات­ها در مطالبه حقوق بشر، یعنی حقوق بشر غیرقابل انتقال، به طور مطلق ناهمساز نباشند، با این عمل خود، آن­ها عملاً از محدوده نظریه محوری خود (اصالت منفعت فردی) تجاوز کرده ­اند تا آن را تصحیح کنند و بدین واسطه، جاذبه ارزشی آن را حفظ کنند»[۱] به نظر می­رسد که این تفاوت، ناشی از تطورات لیبرالیسم و به تبع آن نظام سرمایه داری باشد.

«با این همه، آنچه رویکرد مارکسیستی متعرض آن است، چیزی ورای این تمایزات است. «در منظومه فلاسفه حقوق کشورهای سوسیالیستی … حقوق چیزی جز اراده دولت نیست و روزی که دولت از بین برود، حقوق نیز از بین می­رود. در واقع حقوق، چیزی جز اراده دولت نیست و در مقابل آن، حقوق دیگری به نام حقوق اجتماعی و یا حقوق ناشی از عرف و عادت و غیر از آن وجود ندارد. از نظر مارکسیسم، حقوق به صورت قانون یا عرف،  محصول اراده طبقه خاص حاکم است که بر دیگران تحمیل می­ شود و برای اصلاح جامعه، تنها لغو مالکیت کافی نیست، بلکه دولت و حقوق نیز باید به تدریج از جامعه محو شوند. زیرا دولت، حقوق و مسائل اخلاقی را فقط برای اقلیتی که می­خواهند بر اکثریت حکومت کنند، خلق می­ کند، اما وقتی که قدرت در اختیار اکثریت باشد، هیچ نیازی به دولت یا حقوق نیست، چون اکثریت از عهده اداره اقلیت برمی­آیند. مارکس در این زمینه می­گوید: حقوق مانند دین در تاریخ جای مستقلی ندارد و برخلاف نظر حقوقدانان بورژوا که آن را پدیده­ای مستقل می­دانند، ارزش آن را ندارد که در رأس مطالعه قرار گیرد، بلکه برعکس، پدیده­ای است وابسته به شرایط تولید.»[۲]

«مارکسیست­ها، اولاً حقوق را برحسب منطق و رأی خود، مشروط به شرایط تاریخی دانسته و در مورد حقوق مطرح در تجدد، آن را بر ساخته بورژوازی و متجلی در دولت می­دانند و در ثانی، آن را پدیده­ای متعلق به نظام سرمایه داری می­دانند که با از بین رفتن این نظام، نیاز به حقوق نیز از میان می­رود. با این تفاسیر به نظر می­رسد نقد مارکسیست­ها به حقوق بشر متوجه دو نکته است: نخست، نقد فردگرایی است که نقطه آغاز لیبرالیسم است و دوم این که حقوق بشر را سازه­ای ایدئولوژیک از سوی نظام سرمایه داری (بورژوازی) می­دانند. «مارکسیست­ها به تاثیر از مارکس، حقوق بشر را ابزاری برای جهانی کردن ارزش­های سرمایه داری و نادیده گرفتن مسئولیت­های اجتماعی تلقی می­ کنند. از نظرگاه مارکسیست­ها دولت هیچ گاه بی­طرف نیست، نه دولت سوسیالیستی و نه دولت کاپیتالیستی، دولت سوسیالیستی، خیر جامعه را دنبال می­ کند و حقوق و آزادی­های فردی، نباید مانعی در این راه به وجود آورد. لنین؛ آزادی بیان را دسیسه­ای برای در اختیار گرفتن ابزار تبلیغات از سوی سرمایه داران توصیف می­کرد و گفت که کاپیتالیست­ها از شعار آزادی، جز این نمی­خواهند که داراها و نادارها را نادارتر کنند… [به اعتقاد مارکسیست­های متاخر] ساختار حقوق بشر، ثمره و برآمده از مفهوم لیبرال قانون است که بی­طرفی و عینیت و عقلانیت را عناصر اصلی آن می­داند. به اعتقاد آنها نباید گول بی­طرفی ظاهر قانون را خورد.»[۳]

 

گفتار دوم – حقوق بشر جهانشمول افسانه است.

فلسفه حقوق نسبت به دیگر حوزه ­های نظری مانند جامعه شناسی، علم، هنر، ادبیات و الهیات، قدری دیرتر، درگیر نقدهای پساتجدد، تلقی خاص خود را از «خود» پیش می­نهد و وجود هر گونه ذاتیتی برای انسان را نفی می­ کند؛ سوژه، اصالتی ندارد و اساساً محصول زمینه ­های اجتماعی، گفتمان­های فکری که بر ساخته قدرت­اند و بسترهای فرهنگی قلمداد می­ شود. برخی انتقادات پست مدرن­ها از فلسفه حقوق بشر تجددی، در نقد حقوق طبیعی است که با نقدهای پوزیتیویست­ها مشترک است و برخی دیگر متوجه ناکارآمدی­های حقوق بشر در عرصه عمل و نداشتن ضمانت اخلاقی برای اجرای آنهاست. برخی از این انتقادات که با جهت گیری این مقاله تناسب بیشتری دارد، در ادامه خواهد آمد.

گفته شد که یکی از وجوهی که حقوق بشر بر آن تاکید دارد، ادعای «جهانشمول بودن» است. هم کسانی که به حقوق طبیعی باور دارند و هم گروهی که به حقوق پوزیتیویستی معقتدند، هر دو، حقوق بشر را پدیده­ای فراگیر می­دانند. اگر آن گونه که لیوتار گفته است، مهمترین خصیصه پست مدرنیسم را باور به «فروپاشی غرب کلان و فلسفه مدرن آن، با بی­اعتقادی و عدم ایمان به فراروایت­ها»[۴] بدانیم، در آن صورت، مبانی فلسفی و انسان شناسی حقوق بشر مدرن با چالشی جدی روبرو خواهد شد. در شرایط پست مدرن، هیچ روایت عام و جهانشمولی وجود ندارد. نه تنها فرهنگ­ها و جوامع متفاوت­اند، بلکه انسان­ها نیز متفاوت­اند و هر گونه مبنای مشترک و کلان طبیعی یا قراردادی و عقلی، در تعیین حقوق انسان­ها، اعتبار خود را از دست می­دهد. از این منظر تازه، حقوق بشر، به معنای وجود حقوق کلی، عام، جهانشمول و فرافرهنگی، به طور کلی، معنا و مفهوم خود را از دست می­دهد. فکر پست مدرن، چند اصل انتقادی در مورد مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر و اساساً هر گونه مدعای «حقوق بشر»ی پیش می­نهد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می­ شود.

۱- خود – معیاری انسان شناسی تجدد

غیریت سازی، پنهان یا آشکار، اصل موضوعه فکر تجدد است. «عمده انتقادات متفکران پساتجدد به انسان شناسی حقوقی تجدد، ناظر به غیریت سازی عصر تجدد است که در آن انسان متجدد، نیازی به بازشناسی و حتی شناخت خود نمی­بیند و در عوض با معیارهای خود ساخته، به مطالعه سایر مردمان و تعمیم نگاه خود می ­پردازد»[۵] پساتجدد گرایان مدعی­اند که سازه حقوق بشر بر نحوی انسان شناسی استوار است که بر مبنای آن، بشر متجدد غربی، خود را معیار «انسان نوعی» قرار داد و دیگر ابنای بشر را بر مبنای این ملاک سنجید. عام پنداری این سازه متجددانه، در فکر پست مدرن رد می­ شود، زیرا انسان پساتجددی، نه انسانی تک قالبی، بلکه انسانی چندباره است که نمی­تواند موضوع معرفتی خاص قرار گیرد و بر همین اساس، حقوق خاصی را نمی­توان برای آن وضع کرد، چه رسد به این که این حقوق قابل تعمیم به همه ابنای بشر باشد. انسان­ها متنوع­اند و لذا نظام­های حقوقی نیز متنوع بوده و همگی به یک اندازه، معتبرند. هیچ دلیلی برای برتری یک نظام حقوقی بر نظام حقوقی دیگر وجود ندارد، البته اگر که بتوان از یک «نظام حقوقی» سخن گفت، زیرا هر گونه بحث از «نظام» در معرفت شناسی پست مدرن، ناممکن است.

۲- انکار باور به ضرورت و استنباط حقوق مشترک برای تمامی انسان­ها

گزاره «انسان، ذاتاً مدنی بالطبع است»، باوری ارسطویی در نظام حقوق طبیعی است که به رغم تحولش در فکر تجدد، همچنان گزاره­ای اساسی در نظام حقوقی مدرن است. اگرچه در نظام حقوقی پوزیتیویستی، طبیعی بودن این گزاره، مورد تردید قرار می­گیرد، اما جای خود را به گزاره «انسان، ضرورتاً اجتماعی است» می­دهد و «ضرورت» جای «طبیعت» را می­گیرد؛ ضرورتی که به دلیل گریز از آشوب و بلوای مفروض در وضع طبیعی، یا به دلیل بهزیستی و تضمین امنیت، خود را به باوری بدیهی برای انسان متجدد تبدیل نمود و خود را در قرارداد اجتماعی یا قرارداد سیاسی و در شکل دولت نمودار می­ کند. به هر حال، این ضرورت، چه برخاسته از طبع آدمی باشد و چه ضرورت عقلی، اشاره به این نکته دارد که «انسان، در جمع، قادر است که به حقوق خود دست یابد. برای تنظیم رابطه مردم و حفظ نظم در اجتماع، حقوق هر کس امتیازهایی در برابر دیگران می­شناسد و وظایف خاصی به او می­بخشد…»[۶]

اما منطق پساتجدد بر این نکته تاکید دارد که «اساساً، اینکه بشر را دارای ذات بدانیم، مورد تردید است. به اعتقاد آنها اگر ذاتی هم باشد، مسلماً این ذات، «واحد» نخواهد بود. چرا که تفاوت دنیای حاضر، به خوبی حاکی از این فراق­ها و فرق­ها است. [از سویی] دولت پساتجددی نیز یک دولت با غایت بنای جامعه مدنی جهانی نیست، بلکه جامعه­ای فدرالی با دولت­های متفاوت است که از بنیاد با دولت – ملت [عصر تجدد] فاصله دارد. در این صورت، این که اساساً انسان را ذاتاً متمایل به جمع بدانیم و دوستدار یگانگی، مردود است.[۷]

۳- دعوای جهانشمولی براساس روایتی خاص از عقلانیت

براساس آموزه روشنگری، عقل می ­تواند ادعای جهانشمولی داشته باشد. این نحو از عقلانیت، در حوزه تاریخ، پیشرفت، ترقی و تجدد را سرلوحه کار خود قرار می­دهد. در عرصه علم، بر الگوی فیزیکی و سرمشق علم تجربی تاکید دارد و در حوزه حقوق نیز معتقد به کشف فلسفه جهانشمول حقوق بشر و دعوی همگانی کردن آن است. این روایت کلان از عقلانیت، قائل به هر چه عقلانی­تر شدن جهان است. در عوض، پساتجددگرایی، وجود هر نوع روایت­های کلان و فهم عام از عقلانیت را رد می­ کند، اندیشه ترقی را به چالش می­کشد و حجیت علم تجربی را رد می­ کند. «طرح روشنگری را امروزه بسیاری به سخره می­گیرند و آن را پدید آورنده مدرنیته­ای تلقی می­ کنند که پست مدرنیسم بر ضد آن طغیان کرده است. آثار کانت، نمونه این امید روشنگرانه است که عقل محض را که عموماً همه موجودات عاقل آن را دارا هستند، می­توان به کار گرفت تا جامعه انسانی را به پیشرفت رساند. عقلانیت، دارایی افراد تلقی می­شد و به این ترتیب آنان قادر بودند پیش از ورودشان به روابط اجتماعی به آن عمل کنند. به رغم آن خوش بینی که عقلانیت را کلاً درمان همه دردهای انسانی می­دانست، یک مشکل عمده باقی می­ماند. حتی با رشد علم مدرن، که تا حد زیادی ابزار عقلانیت محض روشنگری تلقی شده است، توافق میان جامعه­ها و افراد در این مورد، که دقیقاً چه چیزی را همه اشخاص عاقل باید باور داشته باشند، حاصل نشده است»[۸] در چنین منظومه­ای، ادعای عام بودن حقوق بشر نقض می­ شود. براساس این تفسیر از عقلانیت که از شرایط محلی فراتر نمی­رود، مفهوم حقوق انسانی هیچ کاربستی نمی­تواند داشته باشد.

۴- حقوق بشر به مثابه ابزار سلطه عصر تجدد

از اصولی که اندیشه تجدد از ابتدا در دفاع از انسان بر آن پای می­فشرد، تاکید بر رهایی از سلطه و حاکمیت کلیسای قرون وسطی در تعیین حقوق انسان بود. انسان متجدد تلاش می­کرد تا ثابت نماید که خودش، فارغ از هر حاکمیت و دستور الهی و ماورایی و با تکیه بر خرد بشری، توانایی تحدید حقوق خویش را دارد. حقوق انسان در عصر تجدد، یا با برداشت عقلانی از طبیعت و یا اتکا بر قرارداد عقلانی، توسط نهادهایی تعیین می­شد که خود، برآمده از قرارداد اجتماعی بودند. دولت، دستگاه قضایی، نهاد قانونگذاری یا لویاتان (که برای تامین امنیت یا برای کسب حداکثر سود، در نتیجه قرارداد اجتماعی شکل گرفتند)، جامعه بشری را ملزم به تبعیت از آرای حقوقی خود می­کردند. بنابراین در نگاه پساتجددی، یکی از پرسش­های اساسی در فلسفه نهادها و ساختارهای اجتماعی تجدد، معطوف به «میزان» نقش آنها در هدایت، آموزش، مقید کردن و یا در بند کشیدن انسان­ها است. در واقع، در عصر تجدد هر چند پای ساختاری چون کلیسا از دنیا و حتی از عرصه خصوصی مردم بیرون کشیده شد، اما در عمل، ساختارها و نهادهای مدنی به بهانه­های مختلف از جمله امنیت با توسعه شبکه ­ای از مکانیسم­ها بر روی جامعه، فرد را محبوس ساخته­اند. در سبز فایل، با توسعه مفاهیمی چون حقوق بشر، دولت­ها تصمیم گرفتند تا به جای تنبیه از حربه نظارت دقیق سود جویند».[۹]

چنین استدلال­هایی نزد پساتجددگرایان، قابل تعمیم به نظام­های بین الملل و حقوق بشر نیز هست. حقوق بشر بیش از آنکه قصد پاسداری از حقوق انسانی را داشته باشد، ابزار سلطه و کنترل نظام­های جهانی غرب است. امروزه، قدرت­های بزرگ، حقوق بشر را به ابزاری برای سلطه بر کشورهای مخالف خود قرار داده­اند و به بهانه گسترش دموکراسی، بهبود وضعیت حقوق بشر یا اعتلای حقوق زنان و کودکان، به دیگر کشورها لشکرکشی می­ کنند و در ورای آن، اهداف اقتصادی و استعماری خود را دنبال می­ کنند.

۵- حقوق بشر به عنوان پدیده­ای برآمده از فرهنگ غرب

«پساتجدد گرایان ادعا می­ کنند که حقوق بشر بیش از آنکه مبتنی بر مبانی فلسفی عامی باشد، زاییده فرهنگ غربی است که در مسیر تحولات فرهنگی غرب، صیقل خورده و به جزیی از فرهنگ آن تبدیل شده است.»[۱۰]

«آن­ها با این پیش فرض و با اعتقاد به تکثر فرهنگی و تنوع ارزشی در دنیای پساتجدد، حقوق بشر را مورد نقد قرار داده­اند. داعیه حامیان حقوق بشر بر این است که باید گرایش تمدن­ها و فرهنگ­های بدوی و ماقبل تجدد به سمت تمدن و فرهنگی باشد که غرب زودتر از آنها بدان دست یافته است.»[۱۱]

«این فرهنگ­ها باید در انطباق با فرهنگ غربی، در نظامی جهانی سهیم شوند و به نظام حقوقی برابر با تمدن غرب دست یابند. اما در شرایط پست مدرن، تکثر فرهنگی حاکم است و هیچ فرهنگی بر دیگر فرهنگ­ها برتری ندارد. فرهنگ­های ابتدایی، فرهنگ چینی، فرهنگ هندی، فرهنگ ایرانی و نظایر آن، در سپهر فکر پست مدرن، هر کدام به قدر خویش معتبر و قابل احترام­اند. حقوق بشر، نه پدیده­ای عام، بلکه بیشتر پدیده­ای بومی – محلی است. از سویی با گسترش ارتباطات و تعیین یافتن «دهکده جهانی» در عرصه ارتباطات، این پرسش قابل تامل است «که امروزه جوامع با حفظ همان ویژگی­های خاص خود، ناخواسته به استقبال مجموعه جزایری از خرده فرهنگ­ها می­روند که در عمل، بسترساز حکومت قبایل مختلف در این دهکده با ده­ها کدخداست.»

[۱] - اندرولوین، پیشین، ص ۱۷۲

[۲] - اسماعیل منصوری، لاریجانی، پیشین، ص ۱۸۷

[۳] - محمدعلی موحد، در هوای حق و عدالت، ص ۴۱۳

[۴] - ژان فرانسوا لیوتار، وضعیت پست مدرن (مترجم حسینعلی نوذری)، ص ۵۴

[۵] - محمدجواد جاوید، پیشین، ص ۷۵

[۶] - محمدجواد جاوید، پیشین، ص ۷۷

[۷] -  همان، ص ۷۷

[۸] - راجرترینگ، فهم علم اجتماعی (ترجمه شهناز مسمی پرست)، ص ۳۳۱

[۹] - محمدجواد جاوید، همان، ص ۸۲

[۱۰] - محمد جواد جاوید، همان، ص ۸۴